نگاهی به چند معضل متداول در زمینه نامهای خاص و اسامی جغرافیایی
رضا مرادی غیاث آبادی
چهارشنبه ۲۲ آذر ۱۳۹۱
طریقه مواجهه و رفتار با اسامی یا نامهای خاص و بخصوص نامهای جغرافیایی، و چگونگی بکارگیری آنها در تداول جامعه ما از برخی معضلات و نابهنجاریها رنج میبرد. با اینکه هیچیک از نکاتی که نگارنده در اینجا میآورد، تازگی ندارند و علیالقاعده هر شخصی (و به خصوص هر پژوهندهای) میباید از آنها اطلاع داشته باشد، اما بیتوجهیهای رو به تزاید، نگارنده را بر آن داشت تا چند نکته کوتاه پیرامون آن بنویسد و برخی معضلات مهم را یادآور شود.
۱- نامهای خاص الزاماً معنا ندارند
نامهای خاص و از جمله نامهای جغرافیایی، الزاماً در زبان امروزی هر جامعهای و از جمله در زبان فارسی معنا ندارند. این نامها، از روزگاری کهن تا به امروز باز رسیدهاند و دست تاریخ و زبانشناسی تاریخی از آنها کوتاه است. معنای بسیاری از این نامها که بطور قطعی مشخص نیست بازمانده کدام زبان یا زبانهای باستانی هستند، در گذر زمان فراموش شده و از دست رفتهاند. نامهای خاص علاوه بر اینکه ممکن است قدمتی بسیار داشته باشند، در طول زمان دچار تلطیف و تحول شده و گاه با تغییراتی در شکل تلفظ یا کتابت آن، به زبان معیار هر دورهای نزدیک شده و سازگاری یافته است. تلاش برای معناگذاری هر نام خاصی با معیارهای لغوی و دستوری زبان فارسی، میتواند عملی نادرست و گمراه کننده باشد. چرا که بسیاری از نامهای خاص ریشه در زبانهای شناخته یا ناشناخته کهن دارند و شکل تغییر یافته و تلطیف شده آن به زمان تداول زبان فارسی رسیده است. بر همین اساس، آنچه امروزه در کتابچههای نامگذاری اطفال به عنوان معنای نامها نوشته میشوند، عمدتاً محصول ذوق و سلیقه گزارندگان آن است.
برای مثال، نام «بیسْتون» که امروزه عده ای آنرا به اشتباه «بیسُتون» تلفظ میکنند و معنای «بدون ستون» از آن بر میآید، بازماندهای تطور یافته از «بغستان» است که همان نیز ممکن است بازمانده شکل کهنتر و ناشناخته دیگری باشد.
۲- ریشهشناسی لغوی نامهای خاص الزاماً ارتباطی با مصداق آنها ندارند
چنانچه دانسته باشد که یک نام خاص متعلق به چه زبانی است، میتوان به ریشهشناسی آن پرداخت. اما لازم به توجه است که چنین ریشهشناسیهایی منحصراً در علم زبانشناسی و فقهاللغه کاربرد و کارایی دارند و ارتباطی با مصداق آن ندارند. امروزه بخصوص این معضل شگفت رو به گسترش است که برای تحلیل و شناخت یک شخصیت تاریخی به ریشهشناسی و معنای نام او روی میآورند. بدیهی است که اگر هم معنای یک اسم خاص دانسته شود، دلیل بر آن نمیشود که صاحب آن اسم دارای صفاتی باشد که در معنای لغوی نام خود دارد. در مجموع، معنا و ریشهشناسی نامهای خاص الزاماً قابل تعمیم به مصداق آن نیستند.
برای مثال، نام «نیکان» بر روی یک شهر نمیتواند الزاماً به معنای «نیک» بودن آن شهر یا مردمانش باشد. چنانکه گذاردن نام «شهر قدس» بر روی شهر «قلعه حسنخان» در غرب تهران به معنای مقدس بودن آن شهر نتواند بود. چنانچه ...