عباد ممی زاده (آغداشلی)

توپونیم­شناسلیق ایكی سؤزدن عمله گلمیشدیر: «توپو» و «نیم». توپو جغرافی رئلیئف[1] آنلاییشینی ایفاده ائدیر. «نیم» ایسه آد معناسینی وئریر. بئله­لیكله «توپونیم­شناسلیق» جغرافی رئلیئفی بیلدیرن آدلار حاققیندا علم دئمكدیر. معلومدور كی، بو آدلار، یعنی جغرافی رئلیئفی بیلدیرن آدلار (بوندان سونرا ایسه محض «جغرافی آدلار» فورماسیندا استفاده ائده­جه­ییك) معین تاریخه مالیك اولماقلا یاناشی هم ده مشخص سؤز واحدلریندن عمله گلدیكلری اوچون دیلچیلیك باخیمیندان دا معین خصوصیت­لره مالك­دیرلر. دئمك بئله بیر نتیجه­یه گلمك اولار كی، توپونیم­شناسلیق جغرافی آدلارین تاریخی و دیلچیلیك باخیمیندان اؤیره‌نیلمه‌سی، داها دوغروسو، فارس دیلینده موددا اولان «وجه تسمیه اسامی جغرافیایی» دئمكدیر.  بونو دا قید ائتمه‌لی‌ییك كی، توپونیم­شناسلیق «خصوصی آدلاری اؤیره‌نن علم ساحه‌سی»­نین یعنی اونوماستیكانین بیر حصه‌سی حساب اولونور.

بیلدیگیمیز كیمی عمومی قراماتیكادا بوتون ایسیم­لر ایكی حصه­یه آیریلیر: عمومی آدلار و خصوصی آدلار. عمومی آدلار معین اورتاق خصوصیت­لره مالیك اولان بیر قروپ جانلی، یاخود جانسیز وارلیقلاری ایفاده و احتوا ائدیر. مثال اوچون: «داش» (تراوئرتین، قرانیت)، «آغاج» (سؤیود، قاراآغاج، پالید)، «داوار» (قویون، كئچی)، «آدام» (قادین، كیشی) و س. خصوصی آدلارا گلدیكده ایسه اونلار مشخص بیر جانلی، یاخود جانسیز وارلیغی او بیریسیندن فرقلندیرمك اوچون استفاده اولونور. مثال اوچون: «ساوالان»، «آغ­داغ»، «خاتای»، «قاسیم» و س.

خصوصی آدلارین اؤزو اوچ حصه­دن عبارتدیر: شخص آدلاری، جغرافی آدلار و كوسموس اوبیئكت­لری­نین آدلاری. شخص آدلاری­نین اؤیره­نیلمه­سی و تدقیقی ایله مشغول اولان علم ساحه­­سی «آنتروپونیم­شناسلیق» (Antroponimşünaslıq)، جغرافی آدلارین اؤیره­نیلمه­سی و تدقیقی ایله مشغول اولان علم ساحه­­سی توپونیم­شناسلیق (Toponimşünaslıq)، كوسموس اوبیئكت­لرینین اؤیره­نیلمه­سی و تدقیقی ایله مشغول اولان ساحه ایسه آسترونیم­شناسلیق (Astronimşünaslıq ( آدلانیر. خصوصی آدلارین تدقیقی و اؤیره­نیلمه­سی ایله مشغول اولان اونوماستیكانین دیلچیلیك علمینه عاید ائدیلمه­سی منطقی گؤرونسه ده توپونیم­شناسلیق آرتیق مستقل بیر علم كیمی چیخیش ائتمكده­دیر. دئمه­لی توپونیم­شناسلیق هر بیر جغرافی آدی آشاغیداكی باخیملاردان اؤیره­نیر، ایضاح ائدیر، عمومی­لشدیریر و لازیمی تصنیفاتلاری آپاریر:

1-  تاریخ باخیمیندان،  2 -  میفولوگیا باخیمدان،  3 -  ائتنوقرافیا باخیمیندان،    4- دیلچیلیك باخیمیندان.

جغرافی آدلارا عاید قایناقلار گؤستریر كی، بو ساحه‌نین اوزون كئچمیشی واردیر، آمما:

اولا، توپونیمیك تدقیقاتلار مستقل بیر علم ساحه­سی كیمی دئییل، بو و یا دیگر اثرلرده یئری گلدیكده معین شهر، اؤلكه و یا كند حاققیندا ایضاحات اولاراق وئریلمیشدیر.

ایكینجیسی، وئریلن ایضاحاتلار عمومیتله یا اویدورما -  فانتاستیك فیكیرلره، یا دا آدین معناسینی اساسلاندیران روایتلرین ساختالاشدیرماسینا سؤیكنمیشدیر. مثال اوچون تبریز شهرینین آدی‌نین ایضاحیندا دئییلیر كی، گویا هارون الرشیدین آروادی زوبیده خانیم خسته‌له‌نیر و قیزدیرما آز قلعه بونو الدن سالاجاق وضعیتینه گتیریر. لاكین او، تبریزه یئتیشدیكده قیزدیرماسی تامامیله آرادان گئدیر  و آرواد ساغالیر. بونا گؤره ده جاماعات بو شهرین آدینی «تب‌ریز» (قیزدیرمانی تؤكن) آدلاندیریر. لاكین بونو دا دئمك لازیمدیر كی، توپونیملر حاققینداكی ایضاحاتلار اویدورما و فانتاستیك اولسا دا معین بیر فیكره، ایدیولوژی بازایا اساسلانیر. مثال اوچون یوخاریدا قید ائتدیگیمیز «تبریز» حاققینداكی ایضاحاتین اؤزو منطقه­نین كئچمیشده گویا فارس اولدوغو فیكرینه اساسلانیر، هم ده اونو آشیلاییر.

معلوم اولدوغو كیمی توپونیم­شناسلیق بیر علم ساحه‌سی كیمی XX (20- جی) عصرده فورمالاشمیش و سرعتله اینكیشاف ائتمیشدیر. لاكین اونون تدقیقات مؤضوعسو، متد و پرینسیپلری، یارانما و فورمالاشما یوللاری، معنا تیپ‌لری، قوللاری و شعبه‌لری، ائله‌جه ده هانسی علم ساحه‌لری ایله علاقه‌دار اولدوغو حاقدا هله ده واحد بیر فیكیر یوخدور. توفیق احمدوفون دئدیگینه گؤره «بو، ایلك نؤبه‌ده اونونلا باغلیدیر كی، توپونیم‌شناسلیق سون دؤورلرده بیر سیرا علملرین، خصوصیله تاریخ، جغرافیا و دیلچی‌لیگین كسیشدیگی نؤقطه‌ده یارانان یئنی بیر علم ساحه‌سی اولدوغوندان اونونلا محض توپونیمیست‌لر دئییل، گؤستریلن علم ساحه‌لرینین ده متخصص‌لری مشغول اولموشلار. اونلار عینی مؤعضویا مختلف مؤقعدن یاناشاراق مسئله­نی بیر طرفلی تدقیق ائتمیشلر. بئله­لیكله تاریخچیلر اونو تاریخین، جغرافیاشناسلار جغرافیانین، دیلچیلر ایسه دیلچی‌لیگین بیر شعبه‌سی حساب ائتمه‌یه چالیشاراق بو ساحه‌ده دولاشیقلیق یاراتمیشلار» (جمله­نین ساده­لشدیریلمه­سی بیزه عایددیر- ع.م.). چونكی عمومیتله آدلاردا ، اؤزللیكله جغرافی آدلاردا ساخلانیلان ماتئریاللار هر میللتین تاریخی، دیلی، ائتنیك(قؤومی) قایناغی، تاریخی جغرافیاسی حاققینداكی بیر چوخ دویونلرین آچیلماسیندا، دولاشیق مسئله‌لرین حللینده مستثنا رول اویناییر. بو، خصوصیله سون عصردن باشلایاراق تورك دیللی خلقلارین تاریخی‌نی یازاركن بیر ضرورت كیمی میدانا چیخمیشدیر. چونكی:

ایستر چین سالنامه‌لرینده، روسیا و غرب شرق‌شناسلیغیندا و ایسترسه ده ایران شووینیست تاریخچیلیگینده (ایران تاریخچیلیگی بعضی مستثنا مقاملاری چیخماق شرطیله فارس شووینیزمی مؤقعیندن چیخیش ائدیر) تورك‌لره عاید اكثر ماتئیریاللار یا محو ائدیلمیش، یا تحریف اولونموش شكیلده گؤستریلمیشدیر. همین تحریفلری علاقه­دار بؤلمه­ده وئردیگیمیز اوچون تكرارینا احتیاج قالمیر. یالنیز بونو قید ائتمكله كیفایتله‌نیریك كی، هله روس و غرب شرق‌شناسلیغیندان تامامیله یاخا قورتارا بیلمه‌ین، لاكین باشقالاری ایله مقایسه‌ده داها انصافلا یاناشان قومیلیوف «قدیم توركلرین تاریخی» آدلی اثرینده بو ساحه تاریخچیلرینی تورك توپونیم‌شناسلیغینی اؤیرنمه‌یه چاغیرمیشدیر.

 تحریف و نئجه دئیرلر «اؤرت باسدیر» مؤضوعسو داها شدتله، حیرت‌لندیریجی عنادكارلیقلا داوام ائتمیش و حتی فارس دیلینه آلوده‌چیلیك ایشی او یئره گتیریب چیخارمیشدیر كی، بیر چوخ آدلارین و حتی عباره و ایفاده‌لرین حرفی ترجمه‌سینی وئرمكله بئله بیر فیكری آشیلاماق ایسته‌میشلر كی، گویا آذربایجاندا قافقاز دیللی و ایران دیللی خلقلار یاشامیش، سونرالار سلجوق و مونقوللارین یوروشو زامانی توركلشمیشلر!

البته بئله اولان تقدیرده توپونیم­شناسلیغین مستقل علم ساحه‌سی اولماسیندان صحبت گئده بیلمز. اگر، حقیقتا، اونون یئنی بیر علم كیمی فورمالاشدیغینی قبول ائدیریكسه، اوندا اونون اؤزونه مخصوص تدقیقات مؤضوعسونو، متد و پرینسیپلرینی معین‌لشدیرمه‌لی، اوزه چیخارمالی‌ییق. آرتیق ایندی اصل توپونیمیست‌لردن هئچ بیری اونو تاریخ، جغرافیا و یا دیلچیلیك علملری‌نین بیر ساحه‌سی حساب ائتمیر و اونو دا انكار ائتمیرلر كی، توپونیم‌شناسلیق تاریخ و جغرافیا علملریندن داها چوخ دیلچیلیكله باغلیدیر. چونكی هر هانسی بیر جغرافی آد، ایلك نؤبه‌ده معین بیر دیله مخصوص سؤز و سؤز ‌دوزلتمه واسیطه‌لریندن عبارت اولوب، معین بیر جغرافی اشیانی او بیریسیندن فرقلندیرمه‌یه خدمت ائدن دیل اشاره‌سیدیر. تصادفی دئییلدیر كی، هر بیر جغرافی آد یا منسوب اولدوغو خلقین و اونون فورمالاشماسیندا اشتراك ائتمیش آیری – آیری تایفا و قؤومی قروپلارین آدلاریندان تؤره‌نیب، یا دا همین خلقین و یا جغرافی اشیانین سجیه‌وی جهت‌لریندن بیرینی گؤسترن دیل واحدلرینی عكس ائتدیریر. و. آ. ژوچكئویچ[2] یازیر: «توپونیم‌شناسلیغین اؤیره‌نیلمه‌سینده دیلچیلیگین بؤیوك زحمتی واردیر. اونلارین الده ائتدیگی نتیجه‌لر اساسیندا بیر سیرا خلقلارین تاریخی طالعی، آیری – آیری قؤومی قروپلارین كئچمیشده‌كی مهاجرت‌لری و س. حاققیندا ایناندیریجی فیكیرلر سؤیله‌نمیشدیر». كسكین‌لیكله قید ائتمك لازیمدیر كی، دیلچیلیگین قانونا اویغونلوقلاریندان، متد و پرینسیپلری‌نین معین قسمیندن استفاده ائتمه‌دن جغرافی آدلاری نه قیده آلماق، نه ده اؤیرنمك ممكندور. ائله بونا گؤره‌دیر كی، بعضا تدقیقاتچیلار سهوه یول وئره‌رك توپونیم شناسلیغی دیلچیلیگین بیر بؤلمه‌سی، دیلچیلیك مقوله‌سی(لینقویستیك كاتئقوریا) حساب ائدیرلر. فیروز رفاهی هیدرونیم تئرمینینی ایضاح ائدركن یازیر: «شاخه علمی را كه در زبان­شناسی به بررسی و تحقیق در مورد اسامی جغرافیایی می­پردازد، توپونیمی می­نامند. توپونیمی در پی رشد ... و به عنوان بخشی از زبان­شناسی همگانی (در مبحث نام­شناسی) به بررسی اسامی جغرافیایی می­پردازد[3]». بوتون بونلارا باخمایاراق جغرافی آدلارین اؤیره‌نیلمه‌سینده لئكسیكولوژی (لغت‌شناسلیق) متد و اوصول‌لاری تطبیق ائتمك كؤكوندن سهودیر. چونكی:

اولا، عمومی سؤز واحدلری یارانما باخیمیندان ایلكیندیرلر، حال بو كی، جغرافی آدلار و عمومیتله، خصوصی آدلار تؤره‌مه‌دیر، یعنی جغرافی آدلاری (خصوصی آدلاری) یارادار كن قاباقجا یارادیلمیش اولان حاضیر سؤزدن استفاده اولونور. اونلار آدینی داشیدیغی اشیانین ان سجیه‌وی جهتینی عكس ائتدیرن سؤزلردن تؤره‌نیرلر. باشقا سؤزله دئسك لغت شناسلیق باخیمیندان هر بیر سؤزون قارشیلیغی (پروتوتیپی) اولمالیدیر. لاكین عمومی سؤزلر معنالی دیل واحدلری اولدوغو حالدا، همین واحدلردن تؤره‌نن «آد» واحدلری اونلارلا بیرگه‌لیك علاقه‌سینی ایتیره‌رك معین فرقلندیریجی، یعنی نومیناتیو[4] بیر اشاره‌یه چئوریلیر. مثال اوچون «گؤزل» خصوصی آدی گؤتورك. ایلك باخیشدا حقیقتا ده سؤز واحدی اولان گؤزل سؤزو ایله هئچ بیر فرقی یوخدور. لاكین لئكسیك واحد اولان گؤزل سؤزو گؤیچك، قشنگ، و س. ایله علاقه‌دار قاورانیلیرسا، خصوصی آد اولان «گؤزل» یالنیز معین شخصی بو و یا دیگر شخصلردن فرقلندیرمه‌یه خدمت ائدیر. باشقا سؤزله خصوصی آد اولان «گؤزل» لئكسیكولوژی اصوللا یارادیلسایدی، اوندا دیگر بیر خصوصی آدین دا «چیركین» اولماسی لازیم گله­جكدی.

ایكینجیسی، لغت‌شناسلیق واحدلری ایله مقایسه‌ده جغرافی آدلارین یارانماسیندا دیلچیلیكدن كنار فاكتورلار داها مهم رول اویناییر. بئله كی، اجتماعی – سیاسی شرایطین ده‌ییشمه‌سیله یئنی فورماسیایا خدمت ائدن، اونو اؤزونده عكس ائتدیرن خصوصی و ائله‌جه ده جغرافی آدلار یارانیر یا خود دا قدیمكینی عوض ائدیر. مثال اوچون اسلام دینی‌نین قبولو ایله كلی مقداردا عرب منشالی خصوصی آدلار، پهلوی سولاله‌سینین شووینیست سیاستی نتیجه‌سینده ایسه كلی مقداردا فارس منشالی خصوصی آدلار میدانا چیخدی و بئله‌لیكله بیر چوخ ملی آدلار سیخیشدیریلاراق آرخاییك‌لشدی. شخص آدلارینا مثال چكمه­یی هامیا بللی اولدوغو اوچون لازیم بیلمیریك، جغرافی آدلارا ایسه «گیوی/ كؤوثر»، «گئرمی / موغان»، «توفارقان/ آذرشهر» و س. مثال گتیرمك اولار. حتی بو، ائله بیر وضعیته گتیریب چیخاریر كی، شهرلرین و كندلرین تاریخ خاراكتئرلی آدلاری دا سیرادان چیخماق مجبوریتینده قالیر. آرتیق اردبیلده «نارین قلعه» و «كؤهنه قلعه» عموم خلقا معلوم اولمایان آدلار جرگه­سینه كئچمیشدیر. حتی هئچ بیر سیاسی ماهیت داشیمایان سؤزلردن تؤره‌نن توپونیملر بئله اوغورسوز بیر طالعه اوغرامیشلار. لاكین بوتون بونلارا باخمایاراق 16 – 17جی یوز ایللیك‌لردن سونراكی قایناقلاردا بیر سیرا سؤز و شكیلچیلر همین آدلاردا قورونوب ساخلانیلمیشدیر. مثال اوچون «یازی» (چؤل) «یازیلی كندینده، «تی» (داغ) «قافلانتی» داغیندا، «ای» (جمع شكیلچیسی، منسوبلوق توپوحصه­سی) «باری» كندینده، «اوو» و «ان» (یاشاییش منطقه‌سی و منسوبلوق توپوشكیلچیسی) «خیوو»، «واروو»، «هئران»، «موغان»، «-ت، -د» (قدیم تورك دیلینده جمع‌لیك بیلدیرن شكیلچی) «سووات / سوآت» سؤزونده و س. و الاآخر.

بونو دا قید ائدك كی، توپونیم‌شناسلیق تاریخین، داها دوغروسو، تاریخی جغرافیانین بیر حصه‌سی كیمی ده میدانا چیخمیشدیر. تصادفی دئییلدیركی، محض تاریخچیلر جغرافی آدلارین تحلیلیندن استفاده ائده‌رك تاریخی جغرافیانی و عینی زاماندا توپونیم‌شناسلیغی زنگینلشدیرمیشلر.

بللی‌دیر كی، هئچ بیر خریطه‌نی جغرافی آدسیز، هر بیر جغرافی آدی دا آدینی داشیدیغی اشیاسیز تصور ائتمك اولماز. جغرافیاشناسلیقلا توپونیم‌شناسلیغین سرحدی ده ائله بورادا معین‌لشدیریلمه‌لیدیر. دئمه‌لی جغرافی اشیالارین جمعینی تشكیل ائدن جغرافی «لاندشافتی»[5] جغرافیا علمینه عایددیر، جغرافی اشیا آدلارینین جمعینی تشكیل ائدن آدلار لاندشافتی‌ ایسه توپونیم‌شناسلیغا عایددیر. باشقا سؤزله دئسك داغلار، دره‌لر، تپه‌لر، گؤللر، دنیزلر، كندلر، شهرلر و س. جغرافیاشناسلیق مؤوضوعسو اولدوغو حالدا اونلارین آدلاری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی توپونیم‌شناسلیق مؤوضوعسودور.

اوچونجوسو، لغت‌شناسلیقدا اومونیم[6]، سینونیم[7]، و آنتونیم سؤز قروپلاری[8]، ائله‌جه ده سؤزلرین چوخ‌معنالیلیغی مهم یئر توتور، توپونیم‌شناسلیقدا ایسه بونلارا تصادف اولونمور. عكسینه، توپونیملرده لغت‌شناسلیق اوچون سجیه‌وی اولمایان تكرارلانان آدلار، یعنی فرقلندیریجی علامتلی توپونیملر گئنیش یاییلیر. مثال اوچون گئرمی‌نین «اینی» آدلی اوچ كندینی گؤتوره‌ك. اونلاری بیر –  بیریندن فرقلندیرمك اوچون «یوخاری»، «اورتا»، و «آشاغی» فرقلندیریجی علامت‌لردن استفاده اولونموشدور. حال بو كی، لغت­شناسلیقدا سؤزلر فرقلندیریجی علامتلرله بیر – بیریندن فرقلنمیر، مورفولوژی اصولدان استفاده ائدیله­رك كؤك سؤزلردن دیگر سؤزلر تؤره­نیر.

دؤردونجوسو، عمومی لغت واحدلری بیر دیلدن باشقا دیله ترجمه ائدیلیر. خصوصی و جغرافی آدلار ایسه عینی ایله ساخلانیلیر. البته ائله بوراداجا قید ائتمه‌لی‌ییك كی، بیزیم ایراندا فارس دیلینه آلوده‌چیلیك بونا دا اؤز منفی تاثیرینی گؤستریب، بیر سیرا خصوصی آدلار فارس دیلینه ترجمه اولونوبدور: «پیله‌چای» (پیله‌رود)، «قیرخ بولاق» (چهل چشمه)، بالیقلی (ماهی­رود)[9] و س.

بئشینجیسی، لغت‌شناسلیق واحدلری مادی و معنوی عالمین بوتون ساحه‌لرینی احاطه ائدیر. بوندان فرقلی اولاراق توپونیم یارادیجیلیغیندا اونلارین یالنیز معین سئمانتیك (معنا جهتینه عاید) قروپلارینا عاید سؤزلردن استفاده اولونور. آد واحدلری سایجا عمومی لغت واحدلریندن چوخ اولسا دا، سؤز احتیاطینا گؤره اونلاردان گئریده قالیر. چونكی عینی سؤزدن بیر چوخ جغرافی اشیالارین اشاره‌لندیرمه‌سینده گئنیش استفاده اولونور. مثلا تكجه اردبیل ولایتینده 20یه یاخین «قارا» سؤزو ایله دوزه‌لن یاشاییش منطقه آدی مؤوجوددور. لغت‌شناسلیق واحدلری‌نین ایشلنمه دایره‌سی اولدوقجا گئنیش و رنگارنگ‌دیر. آد واحدلریندن استفاده ایسه فردی سجیه داشی‌ییر. بئله كی، معین جغرافی آد قروپلاری بیر فرد اوچون فعال اولدوغو حالدا باشقا، یا باشقالاری اوچون پاسسیو (غیر فعال) اولا بیلر. مثلا «دمیرچی» سؤزو یالنیز همین پئشه صاحبلری اوچون یارارلیدیر.

آلتینجیسی، عمومی لغت‌شناسلیق واحدلری معنالی سس مجموع­سونا مالیكدیر. بونا گؤره ده داها چوخ شعورلو و منطقی قاورانیلیر و حافظه‌لرده اوزون مدت یاشاییر. جغرافی آدلار ایسه مئخانیكی شكیلده اؤیره‌نیلیر و داها تئز یادداشلاردان سیلینیر.

یئددینجیسی، جغرافی آد واحدلری‌نین بیر چوخو زامان كئچدیكجه فونئتیك ده‌ییشیك‌لیگه (تحریفه) اوغراییر، بعضا حتی تانینماز شكله دوشور، ایلكین فورماسینی برپا ائتمك بئله ممكن اولمور. «یئنگیجه = یئیجه»، «ساروو = ساراب» و س. نی بونا مثال چكمك اولار.

سككیزینجیسی، دیلین عمومی لغت واحدلرینی جغرافی آدلاردان فرقلندیرن ان سجیه‌وی جهت‌لردن بیری و ان اساسی بودور كی، لغت‌شناسلیغا عاید سؤزلرین یارانما اوصول‌لاری لئكسیك(لغوی)، مورفولوژی( صرفی) و سینتاكتیك(نحوی) یوللارلا حیاتا كئچیر. حال بو كی، جغرافی آدلارین یارانما اوصولو یالنیز نحو مودئلی اساسیندا میدانا چیخیر. بوتون بونلارین حاققیندا یئری گلدیكده گئنیش ایضاحات وئریله‌جكدیر.

 

«آذربایجان جغرافی آدلاری» آنلاییشی و اونون احاطه دایره‌سی

 

آذربایجان جغرافی آدلار سیتئمینده‌كی مسئله‌لری حل ائدركن آشاغیداكی مؤضوعلار نظره آلینمالیدیر:

1- «آذربایجان جغرافی آدلاری» آنلاییشی­نین نه اولدوغو معین­لشدیریلمه­لیدیر.

2- بو آنلاییشین احاطه دایره­سی معین­لشدیریلمه­لیدیر.

3-  یاد دیل جغرافی آدلارلا آلینما سؤزلردن دوزه‌لن جغرافی آدلار آراسینداكی فرق معین­لشدیریلمه­لیدیر.

4- اونلارین عمومی حقیقی سیستئمه تابع اولما یوللاری معین­لشدیریلمه­لیدیر.

تدقیقات گؤستریر كی، «آذربایجان جغرافی آدلاری» سیستئمینده‌كی آدلارین دیل منسوبیتی و اونلارین یاییلما منطقه‌سی، ائله‌جه‌ ده یارانیب تؤره‌نمه‌سینده اشتراك ائدن سؤز واحدلری منشا باخیمیندان عینی دئییلدیر. باشقا سؤز له دئسك، آذربایجانین جغرافی آدلاری‌نین ائله‌لری واردیر كی، آذربایجانین بوتون منطقه‌لرینه یاییلمیشدیر، لاكین ائله‌لری ده واردیر كی، یالنیز معین منطقه‌ده، ایالتده، شهرده و كندده استفاده اولونموشدور. مثال اوچون «آغداش» توپونیمی عموم‌آذربایجان توپونیملردن اولدوغو حالدا، «كران» توپوحصه­سی ایله دوزه­لن توپونیم­لر رئگیونال (كیچیك منطقه، یئرلی) خاراكتئر داشیاراق تالیشلارین سیخ یاشادیغی زونالارا محدوددور: «نونه­كران»، «جوله­كران»، «لنكران» و س.

جغرافی آدلارین یارانما پروسئسینده تورك (آذربایجان) منشالی سؤزلر تام چوخلوق تشكیل ائتسه‌لر ده، آز دا اولسا، آذربایجان دیلی ایله تاریخا علاقه‌ده اولموش دیللرین آلینمالاریندان و بو اراضی‌ده مؤجود اولان باشقا دیللرین سؤز واحدلریندن دوزه‌لن توپونیملره ده راست گلینیر. بو باخیمدان آذربایجان توپونیملرینده، ائله‌جه ده اردبیل ولایتی توپنیملرینده تورك منشالی آدلار اونون اساس كوتله‌سینی، نووه‌سینی، اؤزه‌یینی، اساس زمینه‌سینی و خزینه‌سینی تشكیل ائدیر. لاكین بونونلا یاناشی اونلارین آراسیندا معین منطقه‌لرده یئرلی خصوصیت داشی‌یان بیر سیرا غیر تورك منشالی جغرافی آدلار و آلینما سؤزلردن دوزه‌لن، ائله‌جه ده منشالری بللی اولمایان قدیم دیللرین ماتئریاللاری اساسیندا یارانان توپونیملر ده واردیر. بو، بیر طرفدن هله قدیم آذربایجانین اؤزونون تایفا (ائتنیك) مختلف­‌لیگی(آلبان، قارقار، گئل، لئگ، كاسپی، اودی، ساك / شاك، شیر / شار، هئر / هیر، نور / نیر و س. یاشاماسی)، او بیری طرفدن ایسه میلاد ایللری‌نین اوللریندن اعتبارا 12 – 13 جو یوز ایللیك‌لره قدر مختلف تایفالارین آراسی كسیلمه‌ین آخینی و بو منطقه‌ده مسكونلاشمالاری، ائله‌جه ده اونلارین بیر چوخونون معاصیر آذربایجان اراضی‌سینده فعالیت گؤسترمه‌لری ایله علاقه‌داردیر.

بو مسئله‌یه توخونان بوداقوف و ووروشیل یازیرلار: « آذربایجان جغرافی آدلاری‌نین ایلكین دیلچیلیك باخیمیندان تصنیفاتی (طبقه بندی) گؤستریر كی، بیز بورادا سون اوچ مین ایلده مؤوجود اولان ان آزی 20 دیله عاید توپونیمه مالیكیك. اؤزو ده بو دیللر مختلف دیل عایله‌لرینه داخیلدیر. لاكین بونونلا یاناشی آذربایجان توپونیملری‌نین یوزده یئتمیشی آذربایجان دیلینه منسوبدور»[10]. البته بوتون بونلاری قیده آلمادان اونلارین آذربایجان جغرافی آدلار سیستئمینده‌كی یئرینی و یارانما یوللارینی اؤیرنمك غیر ممكندور.

هر شئیدن اول قید ائتمه‌لی‌ییك كی، دیلده‌كی ده‌ییشیك‌لیكلر آشاغیداكی عامللرین تاثیری نتیجه­سینده عمله گلیر:

الف: دیلین داخیلی انكیشاف قانونلاری­نین تاثیری

ب:  اجتماعی – اقتصادی، سیاسی و مدنی ده‌ییشیك‌لیكلرین تاثیری،

ج:  قوهوم و قوهوم اولمایان دیللرین تاثیری،

البته قوهوم اولمایان دیللرین بیر – بیرینه تاثیری كاپیتالیزمین انكیشافی ایله اونون بیر آزبئستی كیمی میدانا چیخان میللت‌چیلیك دؤورونه قدر داها چوخ طبیعی خاراكتئر داشی‌ییر و اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مدنی شرایطدن آسیلی اولور. بونو دا قید ائدك كی، آذربایجاندا عرب و فارس دیللری‌نین دولت دیلی، علم و ادبیات دیلی كیمی ایشلندیگی واختدا یارانان شعرلرده آلینما سؤزلرله یاناشی یئرسیز، لزومسوز گتیریلن سؤزلره ده تصادف اولونور. بونون دا ایكی سببی واردیر:

الف- بیر سیرا یاد سؤزلرین ایشلنمه‌سی دبده‌به‌لی یازی یازماق اوچون اولموشدور.

ب-  بیر سیراسی‌نین ایسه اؤزوندن آسیلی اولمایاراق عروض وزنینده یازماق اوچون عرب و فارس سؤزلریندن قافیه اوچون استفاده ائتمك نتیجه‌سینده میدانا چیخمیشدیر.

 همین سؤزلرین آردیجیل اولاراق ایشلنمه‌سی بعضی دوغما سؤزلرین سیرادان چیخماسینا، ایشلنمه قابلیتینی ایتیره‌رك آرخاییك‌لشمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو دا آلینما سؤزلرین بؤیوك بیر حصه‌سی‌نین دیلیمیزین سؤز و توپونیم یارادیجیلیغیندا فعال اشتراك ائدن واحدلرینه چئوریلمیشدیر.

لاكین بوتون بونلارا باخمایاراق سؤز آل – وئری قارشیلیقلی اولموشدور. مثال اوچون صفوی‌لر دؤورونده فارس دیلینده ایشله‌نن آذربایجان سؤزلریندن بحث ائدن زرینه‌زاده‌نین فیكرینجه  ده، آذربایجان –  فارس دیل علاقه‌لری قارشیلیقلی اولوب، دوز نسبت اساسیندا گئتمیشدیر[11].

كاپیتالیزمین انكیشافی ناسیونالیزمین میدانا چیخماسینا، اونون عیرقچیلیك و شووینیست خاراكتئر داشیماسینا گتیریب چیخاردیقدان سونرا ایسه وضعیت تامامیله ده‌ییشیلیر. بئله كی، بو دفعه دیللر آراسیندا سؤز آل – وئرینه دئییل حاكیم مؤوقعده دوران دیلین باشقا دیللری سیرادان چیخارما پروسئسینه راست گلیریك.  بونون ایضاحا هئچ بیر احتیاجی اولمایان و جانلی نمونه‌سی رضاخان دؤوروندن باشلایان آنتی آذربایجان سیاستی‌دیر. بیلدیگیمیز كیمی بو دؤوردن اعتبارا نه اینكی دیلیمیزی، ائله‌جه ده معنوی مدنیتیمیزین زنگین ارثی اولان جغرافی آدلاریمیزی و حتی شخص آدلاریمیزی بئله محو ائتمك سیاستی، داها دوغروسو مدنی سوی قیریم سیاستی یورودولور.

آذربایجان توپونیملر سیستئمینده‌كی جغرافی آدلاری آشاغیداكی شكیلده قروپلاشدیرماق اولار:

الف- آذربایجان توپونیملری                           ب-  یاد دیل توپنیملری

آذربایجان توپونیملری تامامیله تورك (آذربایجان)  سؤزلریندن دوزه‌لیب دئمك دئییلدیر. توفیق احمدوفون حاقلی اولاراق یازدیغی ایله دئسك «آذربایجان توپونیملری‌نین تاریخی دیلچیلیك تحلیلی گؤستریر كی، دیلین سؤز یارادیجیلیغیندا اولدوغو كیمی، آذربایجان توپونیم یارادیجیلیغیندا دا آلینمالاردان گئنیش استفاده اولونموشدور»[12]. اصلینده غیر تورك منشالی سؤزدن تؤره‌نن توپونیمین ( عربلر، كورد یوردو، زئیوه، رضی، …) اساسیندا دوران واحد و یا واحدلر:

الف – آذربایجان دیلینده استفاده اولونان آلینما سؤزلردن دوزه­لینسه،

ب - آذربایجان دیلی مورفئم[13] و لئكسئم‌لری[14] ایله ترتیب اولونسا، یاخود آذربایجان توپوشكیلچی­لریندن استفاده اولونسا،

اوندا اونو آذربایجان توپونیمی كیمی گؤتورمك اولار. مثال اوچون «سید آباد» (اردبیلده محله) اویكونیمی‌نین اساسیندا «سید» و «آباد» سؤزلری دورور كی، اونلارین هر ایكیسی آذربایجان دیلینده گنیش استفاده اولونان تیتول (سید) و توپوحصه[15] (آباد)دیر. یاخود گؤتورك «سیدلر» اویكونیمینی. اونون اساسیندا دوران سید تیتولونون عرب سؤزو اولدوغونا باخمایاراق آذربایجان دیلی‌نین مورفئمی ایله (لر) ترتیب اولوندوغونا گؤره آذربایجان توپونیمی حساب ائتمك لازیمدیر.ٍ

بونو دا نظره آلمالی‌ییق كی، آلینما سؤز حتی دیلین اؤزونه مخصوص هئچ بیر مورفولوژی علامت، توپوتئرمین[16] و توپوشكیلچی­سینی قبول ائتمه‌دن بئله بیر توپونیمه چئوریلیبسه، او یئنه ده آذربایجان توپونیمی ساییلمالیدیر. بو او دئمكدیر كی، توپونیم یارادیجیلیغیندا استفاده اولونموش هر هانسی بیر سؤز و توپوتئرمینین منشاییندن چیخیش ائدیب اونو یاددیل توپونیمی آدلاندیرماق اولماز. یاددیل توپنیملریندن فرقلی اولاراق بو قبیلدن اولان آدلارین ( فارس و عرب منشالی آدلارین) آذربایجان توپونیمی اولمالارینی تصدیق ائدن ان اساس فاكتور بو اراضی‌ده اونلارین آرئال (منطقه، ساحه) تشكیل ائتمه‌لری، یئرلشدیگی یئرلرده‌كی میكروتوپونیملرین آذربایجان منشالی اولمالاری، آذربایجانین هر یئرینه عینی درجه‌ده سپه‌لنمه‌لریدیر.

او توپنیملری یاددیل توپونیملری (وه‌نه‌بین، نونه‌كران) آدلاندیرماق اولار كی،

الف – اونلارین یارانماسیندا اشتراك ائدن واحد و یا واحدلر یا هئچ بیری، یا دا بیری آذربایجان دیلینده اؤزونو آلینما كیمی گؤسترمیر.

ب - یاخود توپونیمیك آدین تؤرندیگی سؤزده آذربایجان دیلی‌نین قراماتیك فورمالاری[17] اشتراك ائتمیر.

آذربایجانداكی یاددیل توپونیملر:

1 – تالیش، تات، و قیسما كورد،

2 – قافقاز،

3 – فارس توپونیملریندن عبارتدیر كی، غیر طبیعی خاراكتئر داشی‌ییر و ان چوخ شووینیست[18] و ائكسترئمیست[19] تفكرلرین نتیجه‌سی اولاراق تحریف ائدیلمیش و یاخود ده‌ییشدیریلمیش آدلاردیر.

حاقلی اولاراق «آذربایجان توپونیملر سیستئمینده فارس و عرب توپونیملرینه راست گلمك چتیندیر»، دئمه­یینه باخمایاراق توفیق احمدوف دیل سرحدی ایله سیاسی سرحدی عینی‌لشدیره‌رك بئله بیر یانلیش قناعته گلیر كی، «اونلاردان ] فارس توپونیملریندن [ اكثریتی‌نین ایرانلا هم‌سرحد اولان منطقه‌لریمیزدن بیری – ناخچیوان منطقه‌سی اوچون خاراكتئریك اولمالارینی نظره آلیب.....». حال بو كی، ناخچیوان هئچواخت فارس دیللی منطقه ایله هم‌سرحد اولماییب. اگر بو زونالاردا فارس توپونیمی وارسا (بیزجه بو، سون درجه نادر حالدیر)، اونون سببینی آیری یئرده آختارمالی‌ییق.

یاددیل توپنیملری ایله آذربایجان توپنیملری آراسیندا باشقا فرقلر و عینی حالدا اوخشارلیقلار دا واردیر:

الف آذربایجان توپونیملری هم ماكرو، هم ده میكرونیمیك سیستئملره مالیكدیر، حال بو كی، یاددیل توپنیملری میكرونیمیك سجیه داشی‌ییر. بونا مثال اولاراق مختلف «زئیوه» كندلرینی قید ائتمك اولار.

ب -  اكثر آذربایجان توپنیملری‌نین بیرینجی تركیب حصه‌سی ائتنونیملرله ایفاده اولونور (قارا- لار، خی- اوو، هئر- ان، كول- لار و س.). یاددیل توپونیملرده ایسه ائتنونیملردن تؤره‌نن توپونیملره راست گلینمیر( ونه‌بین، نونه كران، پئشته‌سر و س.).

ج - آذربایجان توپونیملریندن فرقلی اولاراق یاددیل توپونیملری‌نین اطرافینداكی آدلار (میكروتوپونیملر) آذربایجان منشالی آدلاردیر. ننه كران كندینی بونا مثال چكمك اولار. چونكی بو كندین آدینین تالیش منشالی اولدوغونا باخمایاراق میكروتوپونیملرینده بیر دنه ده اولسون بئله غیر آذربایجان آدلارینا راست گلینمیر: خانیم بولاغی چایی، آرپاتپه چایی، موسی كندی چایی و ...

لاكین دونیا خلقلاری‌نین هامیسیندا آدوئرمه تخمینا عینی یوللا آپاریلدیغینا گؤره[20] آذربایجان توپونیملری ایله یاددیل توپونیملری آراسیندا اوخشار جهت ده واردیر:

تورك دیللی ماكروتوپونیملر اوچون فونكسیونال – استروكتور تیپلرینه گؤره ائللیپتیك (ده­ییشیلمیش) جغرافی نومئنسز (تیپ و نؤعوو بللی اولمایان) و جغرافی نومئنلی (تیپ و نؤعوو بللی اولان) فورمالاردا ایشلنمه خاراكتئریكدیرسه، اوخشار وضعیت عینی ایله اؤزونو یاددیل توپونیملرینده ده گؤستریر. مقایسه ائت: آذربایجان توپونیملریندن دوه‌چی، كنگرلی، یئنی كند. یاددیل توپونیملریندن پادار، داهار، تنگه.

تالیش دیلی ماتئریاللاری اساسیندا دوزه‌لن توپونیملرین سجیه‌وی جهتی اونلارین دیلین اؤزونه مخصوص واحدلریندن یارانماسی و اساس اعتباری ایله ایكی‌كؤكلو (ونه‌بین، لن‌كران) اولماسیدیر. بو قروپ توپونیملرین یارانماسیندا مهم رول اوینایان سؤز و اصطلاح‌لار آشاغیداكیلاردیر:

بیل = باتاقلیق، بند = كیچیك داغ، تپه، بین = اته‌ك، دیب، بارز (barz) = یوكسكلیك، ووت = یئر، قود (qod) یومرو تپه، جا = یئر، جیل = سوجاق یئر، كئر = دره، یارغان، كو (kü) = داغ، لیر(lir) = پالچیقلی یئر، لو (lü) = كیچیك چای، پئشته = كیچیك تپه، سر = باش، هونی (honi) = بولاق، تانق (تنگ) = دار یئر، شیله = چوخور یئر، ارك = كیچیك قلعه، دی = كند، وئل = آیی‌دؤشه‌یی اوتو

تات توپونیملرینی فرقلندیرن جهت تركیبلرینده ان چوخ داهار = قایا، او = سو، دی = كند، تنگ = دار، سر = اوست، باش، خار = یئر،

 

آذربایجان جغرافی آدلاری‌نین سیستئملری

 

تیپ و سیستئم آنلاییشی

هر بیر جغرافی آد:         اولا، معین بیر اشیانی او بیری اشیالاردان آییرماق، عینی حالدا او اشیانین نه اولدوغونو (داغ، دره، چای، گؤل، یاشاییش منطقه‌سی و س.) معین‌لشدیرمك اوچون یارانیر. باشقا سؤزله دئسك جغرافی آد فونكسیونال خصوصیت داشی‌ییر. مثال اوچون «اردبیل شهری» سؤزو اردبیل آدلی مشخص بیر جانلی یاخود جانسیز وارلیغین مؤجود اولدوغونو ایفاده ائدیر. بو آددان عینی حالدا معلوم اولور كی، داغ، دره، گؤل، آرخ و ... دئییل، یاشاییش منطقه­سی، شهردیر. فونكسیونال خصوصیت توپونیم­لرین تیپ­لره، تیپ­لرین ایسه نؤع­لره بؤلونمه­سی ضروری­لیگینی میدانا چیخاریر. مثال اوچون توپونیم­لر اوچ بؤیوك تیپ تشكیل ائدیر: اورونیم­لر، هیدرونیم­لر، اویكونیم­لر. هر بیر تیپین اؤزو مختلف نؤعلردن عبارتدیر. مثلا، «ساوالان»، «باغروو»، «بوزگوش»، «قافلانتی» تیپ باخیمیندان اورونیم، نؤع باخیمیندان ایسه داغدیر. شیروان دره­سی تیپ باخیمیندان اورونیم، نؤع باخیمیندان ایسه دره­دیر. «بالیقلی»، «آراز»، «دره­یورد»، «قاراسو»، «جیغاتوو»، «تیغاتوو» تیپ باخیمیندان هیدرونیم، نؤع باخیمیندان ایسه چای­دیر. «خزر دنیزی»، «اورمیا گؤلو»، «قوروگؤل» تیپ باخیمیندان هیدرونیم، نؤع باخیمیندان ایسه گؤلدور. «گئرمی»، «ساراب»، «ساوا»، «سولدوز»، «ساووج­بولاق» تیپ باخیمیندان اویكونیم، نؤع باخیمیندان ایسه شهردیر.

ایكینجیسی، معین یارانما اصول و قانونااویغونلوقلارا مالیكدیر. توپونیم­لر بو باخیمدان سیستئم­لره بؤلونور. بونا گؤره ده توپونیملر اؤیره‌نیلركن اونلارین تیپلری و سیستئملری معین­لشدیریلمه­لیدیر.

آراشدیرمالار گؤسته­ریر كی، توپونیم­لرده­كی سیتئملی­لیك تاریخی و جغرافی خصوصیت­لردن ایره­لی گلیر. باشقا سؤزله دئسك مشخص سیستئم تشكیل ائدن هر بیر مشخص اراضی واحدی معین تاریخی طالعه مالیك اولماقلا عینی حالدا جغرافی اؤزللیك­لر باخیمیندان دا دیگر اراضی واحدلریندن سئچیلیر. داها دوغروسو، جغرافی آدلاری واحد بیر سیستئم تشكیل ائدن آذربایجان خلقی بو باخیمدان دا ملت سویه­سینه یوكسلمیشدیر. یئری گلمیشكن قید ائدك كی، آذربایجان توپونیم­لری آشاغیداكی خصوصیت­لره مالیكدیر:

اولدوقجا زنگین و سیستئم­لی «پالئوتوپونیم­لر»ه (قدیم دؤور توپونیم­لرینه)، «مئزوتوپونیم­لر»ه (اورتا دؤور توپونیم­لرینه)، «نئوتوپونیملر»ه (یئنی دؤور توپونیم­لرینه)، ائله‌جه ده یاددیل جغرافی آدلارا مالیكدیر. بو آدلارین عینی بیر سیستئم حالیندا بیرلشمه‌سینده و واحد سیستئمه تابع اولماسیندا دیل­داخلی فاكتورلارلا یاناشی، دیل‌خارجی عامللر ده مهم رول اویناییر. دئمه‌لی:

1- آذربایجاندا واحد آپاریجی بیر دیل اولموشدور كی، اونون لئكسیك (لغت) تركیبی و قراماتیك قورولوشو دیل­داخلی بیر عامل كیمی،

 2- آذربایجاندا معین و اؤزونه مخصوص سوسیال – اقتصادی و مدنی فورمایا مالیك اولان بیر خلق اولموشدور كی، دیل‌خارجی بیر عامل كیمی،

مشخص توپونیملر سیستئمینی یاراتسین.

عمومیتله توپونیملر یا ایلكین یاراندیغی فورماسینی ایتیریر و نئجه دئیرلر اختصارا دوشور و یا ایلكین، تام یاراندیغی فورمادا  ایشله‌نیر. بو باخیمدان آذربایجان توپونیملر سیستئمی ایكی بؤیوك سیستئم (ماكرو سیستئم) تشكیل ائدیر:

1- ماكروتوپونیملر سیستئمی (اختصارا اوغرامیش توپونیم­لر سیستئمی).

2- میكروتوپونیملر سیستئمی (یاراندیغی فورمادا ایشله‌نن توپونیملر سیستئمی).

سیستئم­لرین ایضاحینا كئچمزدن اول قید ائدك كی، هر بیر توپونیم ایكی حصه­دن عبارتدیر كی، «توپو­حصه» آدلانیر. بیرینجی توپوحصه توپونیمین آدینی، ایكینجی توپوحصه ایسه توپونیمین تیپ و نؤعونو ایفاده ایئدیر. مثال اوچون «ساوالان داغی» توپونیمینده «ساوالان» (بیرینجی توپوحصه) خصوصی آد كیمی چیخیش ائتدیگی حالدا، «داغ» (ایكینجی توپوحصه) اونون تیپجه اورونیم و نؤعجه داغ اولدوغونو گؤسته­ریر. قید ائتمك لازیمدیر كی، خصوصیله بیرینجی توپوحصه نئچه سؤزدن عبارت اولا بیلر. مثلا گؤتورك «قاراسو چایی» توپونیمینی. بو توپونیمده بیرینجی توپوحصه، یعنی «قاراسو» ایكی سؤزدن، «قارا» و «سو» سؤزلریندن عمله گلمیشدیر. یاخود اردبیلین كندلریندن اولان «آغجاكند كندی» توپونیمی­نین بیرینجی حصه­سی «آغجاكند» ایكی سؤزدن، «آغجا» و «كند» سؤزلریندن عبارتدیر.

ماكروتوپونیملرین ایكی اساس خصوصیتی واردیر:

الف – ایكینجی حصه اختصارا اوغرایاراق ایشله‌نمیر.

ب -  بیرینجی حصه توپونیم كیمی ثابتله‌شه‌رك ایشله‌نیر.

مثال اوچون اردبیل، تبریز، ماراغا، شیروان و س. اصلینده ایكی حصه‌دن عبارت اولوب: اردبیل شهری، تبریز شهری، ماراغا شهری، شیروان شهری و س. لاكین جغرافی نومئن[21] اولان و توپونیمین جغرافی نؤعونو و تیپینی بیلدیرن «شهر» اختصارا اوغراییر. بونون سببی ده بو كیمی توپونیملرین بوتون آذربایجان اراضی‌سینده یاییلماسیندان و هامیا تانیش اولماسیندان، بئله‌لیكله ده جغرافی نومئنه احتیاج قالماماسیندان ایره­لی گلیر. یئری گلمیشكن بونو دا قید ائدك كی، هر هانسی بیر ماكروتوپونیمین آدی دیگر بیر جغرافی اشیایا، و داها دوغروسو میكروتوپونیمه وئریلرسه، اوندا میكرو توپونیم تام شكیلده و جغرافی نومئنله ایشله‌نه‌رك ماكروتوپونیمدن فرقله‌نیر. مثلا «شیروان» سؤزو شیروان شهرینی (ماكروتوپونیم) خاطیرلادیر، لاكین همین آد ساوالاندا بیر دره‌یه وئریلدیكده «شیروان دره‌سی» فورماسیندا ایشله‌نیر. ائله­جه ده «اورمیا» آددا هم شهر (اویكونیم)، هم ده گؤل (هیدرونیم) اولدوغونا گؤره اورمیا شهری جغرافی نومئن­سیز، اورمیا گؤلو ایسه جغرافی نومئنلی فورمادا ایشله­نیر. ماراقلیدیر كی، شیروان آدی خراسان» شهرلریندن بیرینه وئریلدیكده،  آذربایجاندان كناردا اولدوغو اوچون ماكروتوپونیم كیمی چیخیش ائده­رك جغرافی نومئن حصه­سی اختصارا دوشور.

توپونیم­لرین ماراقلی بیر جهتینی ده خاطیرلاتماق یئرینه دوشردی. او دا بودور كی، بعضا  معین توپونیم­لر «میكرو» سویه­سیندن «ماكرو» سویه­سینه یوكسه­لركن ایكینجی توپوحصه (جغرافی نومئن) بیرینجی توپوحصه­نین تركیبینه داخل اولور و بئله­لیكله ده توپونیم جغرافی نومئن­سیز فورمادا ایشله­نیر. البته بئله بیر وضعیت قاباغا گلدیكده بیرینجی توپوحصه­ده وورغونون دا یئری ده­ییشیر: بیلدیگیمیز كیمی «آغجاكند كندی» ایلك یارانیشدا «آغجا كند» فورماسیندا اولوب و وورغو تورك – آذربایجان دیلی­نین فونئتیك قانونااویغونلوق­لارینا اساسا «آغجا»نین سون هئجاسینا و بیر هئجادان عبارت اولان «كند» سؤزونون اوزه­رینه دوشور. دئمه­لی ایكی سؤزدن عبارت اولان «آغجا كند» اویكونیمی ایكی وورغو ایله ده تلفوظ اولونور. بو توپونیم سونرالار ماكرو سویه­سینه یوكسلدیكده «آغجاكند» فورماسیندا ایشلنمه­یه باشلایاراق «آغجا» سؤزونون وورغوسو دوشور، «كند» سؤزونون وورغوسو ایسه آرتیق واحد سؤز كیمی چیخیش ائدن «آغجاكند» سؤزونون سون هئجاسی اولان «كند» سؤزونه دوشور.

هر بیر سیستئم اؤزونده جمع‌لشدیردیگی آدلار باخیمیندان بیر قروپ تشكیل ائدیر. ماكرو سیستئم قروپونا داخل اولان جغرافی آدلارین سجیه‌وی جهتی اودور كی، اونلار مشخص جغرافی اشیالارین آدلاری كیمی هامیا معلوم اولدوقلاریندان، دیلده‌كی قناعتچیلیك اصولونا اساسا، جغرافی اشیالارین نؤع و تیپلرینی گؤسترن ایكینجی حصه (جغرافی نومئن حصه­سی) اختصارا اوغراییر. بو قروپا داخیل اولان آدلار اؤز قورولوشلارینا گؤره ایكی یاریم قروپا آیریلیر:    ساده توپونیملر.[22]     مركب توپونیملر.[23]

ساده توپونیملرین قاباقجا دئدیگیمیز كیمی ایكینجی حصه‌سی بوراخیلیر. بیرینجی حصه ایسه قراماتیك سویه‌ده ساده، دوزلتمه، مركب سؤزلر، ائله‌جه ده شخص آدلاری واحدلری ایله چیخیش ائده‌رك مستقل توپونیم كیمی ثابت‌لشیر. مثاللار:

ساده: قارالار، یئكه­لی،   دوزلتمه: آخماز، بویاقچی،  مركب: اورابه­كی، سالتاوار، آل­بولاغی، آغ­بولاق،   شخص آدلاری واحدلری: مازان­قیشلاغی، محمودآوار.

ایكینجی یاریم قروپ (مركب توپونیملر) فورمالاشما پروسئسینه گؤره مركب توپونیم آدلانیر. بئله كی، ایلكین مرحله‌ده معین سؤزلردن (مثلا آغجا)، یا خصوصی آدلاردان (مازان) دوزه‌لن بیرینجی حصه ایله جغرافی نومئن اولان ایكینجی حصه (كند)، (قیشلاق) بیر – بیرینه قوووشاراق واحد بیر توپوحصه كیمی چیخیش ائدیر (وورغولو هئجانین آلتیندا خط واردیر):

آغجا  كند = آغجاكند،      مازان  قیشلاغی = مازان‌قیشلاغی،

و طبیعی كی، یئنی جغرافی نومئن ایكینجی حصه كیمی میدانا چیخیر:

آغجاكند كندی،                  مازان‌قیشلاغی كندی

ایكینجی توپونیملشمه پروسئسینده ایسه ایكینجی حصه اختصارا دوشه‌رك بیرینجی حصه مستقل توپونیم كیمی ایشله‌نیر:   آغجاكند       مازان‌قیشلاغی

ماكروتوپونیملر سیستئمی‌نین اؤزو اوچ سیستئم تشكیل ائدیر:

ماكرواویكونیملر سیستئمی: اردبیل، گنجه، لاچین، مئشكین، تسوج، ماكی، ماراغا، زنگان، میانا، همدان، ساوا و س.

ماكرواورونیملر سیستئمی:   قافلانتی، قوشقار، آغ­داغ، قارتی، آلقیر، باغیروو و س.

ماكروهیدرونیملر سیستئمی:   خزر، آراز، كور، آجی­چای، تیغاتو، جیغاتو و س.

ماكرواویكونیملر سیستئمی‌نین اؤزو ایكی سیستئم تشكیل ائدیر:

(الف) ساده، اختصارا دوشموش و جغرافی نومئنسیز اویكونیملر سیستئمی. مثاللار: ته­سوج، ممه­قان، لیقوان، اراك، قوم، ساوا و س.

(ب) مركب، اختصارا دوشموش و جغرافی نومئنلی اویكونیملر سیستئمی. مثاللار:   آغ­داغ (داغ)، آغجاكند (كند)، قاراسو (چای) و س.

ساده، اختصارا دوشموش و جغرافی نومئنسیز اویكونیملر سیستئمی­نین اؤزو آلتی سیستئمدن عبارتدیر:

1- ائتنواویكونیم­لر سیستئمی (Etnooykonim): هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی (شهر، كند و س.) معین تایفا، تیره و تایفا بیرلشمه‌سینی  اؤزونده عكس ائتدیریرسه ائتنواویكونیم آدلانیر. مثاللار: شكراوو (ساك / شاك- ار تایفاسی‌نین یاشادیغی یئر)، كوللار (كول تایفاسینا عاید یاشاییش یئری)، كله‌سر (كال و سار تایفالارینین بیرلشمه­سیندن یارانان كله­سر تایفاسینا عاید یاشاییش یئری) و س.

2- آنتروپواویكونیم­لر سیستئمی (Antropooykonim): هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی معین شخصین آدی، تخلصو، لقبی، فامیلیاسی و س. ایله علاقه‌داردیرسا، آنتروپواویكونیم آدلانیر. مثاللار: مازان‌قیشلاغی، حاجی‌كندی، محمود آوار و س.

3- اورواویكونیم­لر سیستئمی (Orooykonim):  هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی معین داغ، دره، تپه، دوز، یاماج و س. جغرافی رئلییئفی اؤزونده عكس ائتدیریرسه، اورواویكونیم آدلانیر. مثاللار: تپه، ونه‌بین، یاجیلی / یازیلی و س.

4- هیدرواویكونیملر سیستئمی (Hidrooykonim): هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی معین چای، بولاق، گؤل و س.‌نی اؤزونده عكس ائتدیررسه، هیدرو اویكونیم آدلانیر. مثاللار: آل‌بولاغی، آغ‌بولاق، كور­بولاق، سویوق بولاق و س.

5-  زواواویكونیم­لر سیستئمی (Zoooykonim): هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی معین حیوان آدی ایله علاقه‌داردیرسا، زواواویكونیم آدلانیر. مثاللار: ایلانجیق، لؤك‌باتان، قاطیر یوران، آت­باتان و س.

6-  فیتواویكونیم­لر سیستئمی (Fitooykonim): هر هانسی بیر یاشاییش منطقه‌سی معین بیتكی ایله علاقه‌دار اولدوقدا فیتواویكونیم آدلانیر. مثاللار: به‌نؤوشه‌دره، اینجیللی،  و س.

مركب، اختصارا دوشموش و جغرافی نومئنلی اویكونیملر سیستئمی­نین اؤزو ایسه  ایكی سیستئم تشكیل ائدیر:

1-  بیرینجی نؤع تعیینی سؤز بیرلشمه‌سی اساسیندا فورمالاشان اویكونیملر سیستئمی: آغ­بولاق، قارا دؤوروش، یاستی بولاق، كوربولاق، قاراسو، آغ­چای، شوش­داغ

2- ایكینجی نؤع تعیینی سؤز بیرلشمه‌سی اساسیندا فورمالاشان اویكونیملر سیستئمی: آل بولاغی، ارباب كندی، دگیرمان دره­سی، قیزقلعه سی و س.

میكروتوپونیملر محدود و كیچیك ساحه‌ده ایشلندیگینه گؤره ایلكین تام فورمالارینی ساخلاییر. بو سیستئمین سرحدی اكثر حاللاردا دیالئكت و خصوصیله شیوه سرحدلری ایله عینی‌لیك تشكیل ائدیر. بو ساحه‌نین اساس خصوصیتلریندن بیری اونلارین تكرارلانماسیدیر. بو دا اونلارین كیچیك آرئالدا (ساحه­ده) ایشلندیگیندن ایره­لی گلیر. تكرارلانان آدلاری بیر – بیریندن سئچمك اوچون ایسه فرقلندیریجی علامت‌لردن استفاده ائتمه ضرورتی میدانا چیخیر.

 تدقیقات گؤستریر كی، تكرارلانما هیدرونیم و اورونیملردن داها چوخ اویكونیملرده اؤزونو بروزه وئریر. بونو دا قید ائدك كی، آذربایجان توپونیمیك سیستئمینده تكرارلانان هئچ بیر شهر آدینا راست گلینمیر. فرقلندیریجی علامت‌لر اكثر حاللاردا توپونیمین اولینه آرتیریلیر. مثال اوچون آشاغیدا آذربایجان توپونیم‌شناسلیغیندا ثابت فرقلندیریجی علامت‌لرین معنا باخیمیندان تشكیل ائتدیگی بعضی قروپلاری و هر قروپا عاید مودئللری وئریریك:

- بیرینجی مودئل

یوخاری / شور / باش / علیا / بالا (یوخاری)                                    A آشاغی / قوجور / سفلی / آیاق / پایین (آشاغی)                                  B  اورتا (وسطی)                                                                     V     ایلكین فورما (اینی)                                                             O       

گؤروندویو كیمی بو مودئلده بوتون فورمالار مؤوجوددور. اونا گؤره ده «تام فورمالی» آدلانیر. بونا، گئرمی­نین «اینی» آدلی اوچ كندینی مثال چكمك اولار (یوخاری اینی، اورتا اینی، آشاغی اینی). دئمك اولجه اینی آدلی بیر یاشاییش یئری (كند) عمله گلمیشدیر. كند بؤیودوكدن سونرا، یاخود باشقا هر هانسی بیر سببدن آسیلی اولاراق اهالی­نین بیر حصه­سی یوخاری طرفده یئنی یاشاییش یئری عمله گتیرمیش و اورانی «یوخاری» آدلاندیرمیشلار. معلومدور كی، اولكی «اینی» كندی آرتیق «آشاغی اینی» كندی آدینی داشمالی اولور. یئنه و هانسی­ بیر سببدنسه اهالی­نین بیر حصه­سی بو دفعه آشاغی طرفده یئنی یاشاییش یئری عمله گتیرمیش اولور و اورا «آشاغی اینی» آدی وئریلیر. چونكی دوغرودان دا سون «اینی» ان آشاغی­دا یئرله­شن یاشاییش یئریدیر. بئله­لیكله اولكی «اینی» و سونراكی «آشاغی اینی» بو دفعه آوتوماتیك اولاراق اورتا اینی آدلانیر.

قید ائتمك لازیمدیر كی، علیا / بالا و سفلی / پایین فرقلندیریجی علامت‌لر یا رسمی دایره‌لرین وئردیگی علامت‌لردیر، یا دا یازیلی منبع‌لرین مؤلیف‌لرینین فارس و عرب دیللرینه آلوده‌چیلیگیندن ایره‌لی گلیر. اصلینده ایسه آذربایجانین هئچ بیر نؤقطه­سینده جاماعاتین دیلینده (توپونیم­شناسلیغین اساس و اعتماد ائتدیگی یئگانه قایناق دیلده) عرب و فارس فرقلندیریجی علامت­لرینه راست گلینمیر. بیزیم اونلاری وئرمه­گیمیز ایسه بیر طرفدن آذربایجان توپونیم­شناسلیق عنعنه­سینه رعایت ائتمك، دیگر طرفدن ایسه یازیلی منبع­لرین دوزگون قیمت­لندیریلمه­سینه یاردیم ائتمكدیر.

بو قروپدا آشاغیداكی مودئللر مؤوجوددور:

الف: A + O ---------- B + O

بو مودئلده بیر آد ایكی دفعه تكرارلانیر و بونا گؤره ده ایكی فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: یوخاری آمباران ــــ آشاغی آمباران،   شور تزه‌كند ــــ قوجور تزه‌كند

ب: O ------- A+O -------- B+O

بو مودئلده ایلكین آد اوچ دفعه تكرارلانیر، لاكین بیر دفعه فرقلندیریجی علامت‌سیز، ایكی دفعه ایسه فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: كورد محمودلو ــــــ آشاغی كوردمحمودلو ــــــ یوخاری كورد محمودلو

ج: O --------- B+O

بو مودئلده ایلكین آد ایكی دفعه تكرار اولور، لاكین یالنیز بیرینده فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

قارامریم ــــــ آشاغی قارامریم، گوزدك ـــــــ آشاغی گوزدك

د: A+O ------ B+O -------- V+O

بو مودئلده بیر آد اوچ دفعه تكرار اولور و هر اوچونده ده فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: یوخاری اینی ــــ آشاغی اینی ـــــ اورتا اینی (گئرمی)

ه: O ------- B+O ----- A+O ------ V+O

بو مودئلده بیر آد دؤرد دفعه تكرار اولور، اوچو فرقلندیریجی علامت‌لرله، بیری ایسه فرقلندیریجی علامت‌سیز.

مثاللار: قاراجانلی ـــــ آشاغی قاراجانلی ـــــ باش قاراجانلی ــــــ اورتا قاراجانلی

و: O ------ B+O ----- V+O

بو مودئلده بیر آد اوچ دفعه تكرارلانیر. بیرینده فرقلندیریجی علامت قبول ائتمیر، ایكیسینده ایسه فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: خوج ــــ آشاغی خوج ـــــ اورتا خوج

ز: O ----- A+O ---- V+O

بو مودئلده ده بیر آد اوچ دفعه، بیری فرقلندیریجی علامت‌سیز، ایكیسی ایسه فرقلندیریجی علامت‌له تكرار اولونور.

مثاللار: گونئی‌تپه ــــ باش گونئی‌تپه ــــ اورتا گونئی‌تپه

ح: O ----A+O

بو مودئلده آد ایكی دفعه تكرار اولاراق یالنیز بیرینده فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: كؤنوللو ــــ یوخاری كؤنوللو، آغجاكند ــــ یوخاری آغجاكند

ط: A+O

بو مودئلده ایلكین آد بیر دفعه و فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: یوخاری آی‌باسانلی، باش امیرجانلی

ی: V+O

بو مودئلده ده ایلكین آد بیر دفعه و فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: اورتا جئیران‌چؤل

آذربایجان توپونیملر سیستئمینده ان ماراقلی و دقتی چكن جهت تك آدلی توپونیملردن بیر چوخونون حاضیردا فرقلندیریجی علامت‌لرله ایشله‌دیلمه‌سی حاللاریدیر. بو دا اوندان ایره‌لی گلیر كی، یا واختی ایله اونلار تك آدلی دئییل، ایكی آدلی اولوب، سونرالار ایسه طبیعی و اجتماعی ـ سیاسی سبب‌لرین نتیجه‌سی اولاراق آرادان گئدیب. یاخود دا ایكی اویكونیم بیرله‌شه‌رك واحد بیر اویكونیم تشكیل ائتمیش و بیری‌نین آدینی ساخلامیشدیر(مثال اولاراق بؤیوك آراللی ایله كیچیك آراللی، آغ‌بولاق كندی ایله قوولوغا نین آدلارینی چكه بیله‌ریك). هم ده اولا بیلسین كی، اهالی ایكی آدلی اویكونیملرین بیریندن كؤچه‌رك باشقا بیر یئرده و همین آددا یاشاییش یئری یاراتسینلار.

- ایكینجی مودئل

بو مودئللرده ایلكین آد بؤیوك، كیچیك، بالا / بالاجا، پارچا / دؤنوك كیمی فرقلندیریجی علامت‌لری قبول ائدیر

 بؤیوك                                                                                 A

كیچیك                                                                                 B

بالا / بالاجا                                                                           B1

پارا/ پارچا / دؤنوك                                                                  V

 ایلكین آد                                                                              O

و آشاغیداكی مودئللری میدانا گتیریر:

الف: A+O -----B+O

بو مودئلده بیر آد ایكی دفعه تكرارلانیر و ایكی فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: بؤیوك آراللی ـــ كیچیك آراللی، بؤیوك قاراموراد ـــ كیچیك قاراموراد

ب: A+O ----B1+O

بو مودئلده ده بیر آد ایكی دفعه تكرارلانیر و ایكی آیری فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: بؤیوك سؤیودلو ـــ بالاجا سؤیودلو

ج: O ----- A+O ---- B1+O

بو مودئلده ایسه بیر آد اوچ دفعه تكرارلانیر، لاكین بیرینده ایلكین آد فرقلندیریجی علامت‌سیز، ایكیسینده ایسه فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: شاملیق ـــ بؤیوك شاملیق ـــ بالا شاملیق

د: O ----- A+O

بو مودئلده بیر آد ایكی دفعه، بیرینده ایلكین آد فرقلندیریجی علامت­سیز، بیرینده ایسه ایلكین آد فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: خینیسلی Xınıslıـــ بؤیوك خینیسلی

ه: O ---- B+O

بو مودئلده ده بیر آد ایكی دفعه، بیرینده ایلكین آد، بیرینده ایسه ایلكین آد آیری فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: دوزیورد ـــ كیچیك دوزیورد

و: O ---- B1+O

بو مودئلده ده بیر آد ایكی دفعه، بیرینده ایلكین آد، بیرینده ایسه ایلكین آد آیری فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: تكله ـــ بالا تكله

ز: O ---- V+O

بو مودئلده ده بیر آد ایكی دفعه، بیرینده ایلكین آد، بیرینده ایسه ایلكین آد آیری فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: خلج - پارچا خلج، قیشلاق - پاراقیشلاق

ایكینجی مودئلین بیرینجی مودئلله فرقی اوندادیر كی، بیرینجی مودئلده A+O مودئلی وارسا، B+O مودئلی یا مؤوجوددور، یا دا نه واختسا مؤوجود ایمیش. ایكینجی مودئلده ایسه A+O مودئلی‌نین اولماسی B+O مودئلی‌نین مطلق اولماسینا دلالت ائتمز.

هر بیر جغرافی آدین یالنیز A+O یا B1+O مودئلی مؤوجوددورسا، ناقص جرگه‌لی فرقلندیریلمیش توپونیملر حساب اولونور. لاكین قاباقجا دئدیگیمیز كیمی همین توپونیملر اول‌لر تام جرگه‌لی شكلینده مؤوجود اولموشلار.

– اوچونجو مودئل

بو مودئلده تكرارلانان آدلاردان بیری‌نین ویا بیر نئچه‌سینین مشهور شهر، كند آدیلا دئییلمه‌سیدیر.

مثال اوچون یئیجه ـــ یئكه‌لی یئیجه‌سی، میجندی یئیجه‌سی، جیاركندی یئیجه‌سی و س.

هیدرونیملرله فرقلندیریلن تكرارلانان آدلارین بیری همیشه سربست فورمادا ساخلانیلیر. ایكینجی و وارسا سونراكیلار ایسه فرقلندیریجی علامت‌لر قبول ائدیر. بونلاردان ایكی مودئل داها گئنیش یاییلمیشدیر:

O ---- A+O

بو مودئلده ایلكین آد ایكی دفعه، بیرینده فرقلندیریجی علامت‌سیز، او بیرینده ایسه فرقلندیریجی علامت‌له گلیر.

مثاللار: قاراقاشلی ـــ كور قاراقاشلی

O --- A+O --- A1+O

بو مودئلده ایسه ایلكین آد اوچ دفعه تكرارلانیر. بیرینده سربست، ایكیسینده ایسه فرقلندیریجی علامت قبول ائدیر.

مثاللار: دیلاغاردا ـــ آراز دیلاغاردا ـــ قودو دیلاغاردا

– دؤردونجو مودئل

بو مودئل جغرافی خصوصیته (داغ، دوز، دره، چؤل، سیرت / بئل / یاماج / چیگین، سایره‌یه اساسلانیر و آشاغیداكی مودئللری تشكیل ائدیر:

ایلكین آد                                                                               O

داغ                                                                                      A

دوز                                                                                      B

دره                                                                                      V

چؤل                                                                                    Q

سیرت / بئل / یاماج / چیگین                                                       G

 سایره                                                                                  D

بو مودئلده توپونیملردن بیری سربست، ایلكین فورمادا ساخلانیلیر، او بیریلری‌نین اولینه ایسه منطقه‌نین جغرافی خصوصیتینی گؤسترن تئرمین‌لر آرتیریلیر.

مودئللر:

الف: O --- A+O

مثاللار: ماشانلی ـــ داغ ماشانلی

ب: O --- A+O --- Q+O

مثاللار: قوشچو ـــ داغ قوشچو ـــ چؤل قوشچو

ج: O --- Q+O

مثاللار: بئشده‌لی ـــ چؤل بئشده‌لی

د: A+O --- Q+O

مثاللار: داغ بیلیجی ـــ دوز بیلیجی

ه: Q+O --- D+O

مثاللار: چؤل ده‌للك ـــ یاخا (اتك) ده‌للك

و: O --- D+O

مثاللار: پادار ـــ آرمود پادار

ز: O --- G+O

مثاللار: چیچی ـــ سیرت چیچی

ح: O ---D+O ---D+O

مثاللار: بودوق ـــ آغ‌یازی بودوق ـــ قاراداغ بودوق

ط: V+O --- D+O

مثاللار: دره جنت‌لی ـــ تپه جنت‌لی