نوشته شده توسط دكتر حسن– م.جعفرزاده

آذرشهر یا همان "توفارقان" سابق در 54 كیلومتری تبریز واقع است كه با دریاچه­ی ارومیه 10 كیلومتر فاصله  دارد و در مشرق آن واقع شده است.آذرشهر یكی ازقدیمی­ترین شهرهای  استان آذربایجان شرقی می باشد.

مبانی تحقیق

1-در این تحقیق درهر بحث,اولین واژه­ی كاربردی اسمی است كه توسط مردم منطقه در مورد آن مكان استعمال می­شود.دومین واژه­ی كاربردی اسامی روستاها در منابع فارسی و نوشتاری است كه  عموماً در قرن اخیر به این اماكن اطلاق شده است كه اسامی مجعول به شمار می­روند.این اسامی بیشتر در دوره­ی پهلوی بر این اماكن نهاده شده است كه مربوط به سیاست­های رضاخانی مبنی بر تغییر اسامی غیرفارسی است كه اسامی  را تا حد امكان به  نزدیك­ترین مشابه فارسی شبیه سازی و تغییر می­دادند مثلاً "گیله دی" به"گیله ده" یا "لومه دئش" به "لمه دشت" و چنانچه  در جایی این طرح جواب­گو نمی­بود  كلاً اسم منطقه از بن  به اسمی  دیگر تغییر داده می­شد مثل   "سولدوز" به "نقده" یا "خیاو" به " مشگین شهر"و" توفارقان " به "آذرشهر" و....

 

سومین واژه­ی كاربردی نیز آوانگاری همان واژه­ی اول (واژه­ی كاربردی توسط مردم) با الفبای تركی لاتین می باشد.

2- اكثریت اسامی مجعول  یعنی دومین واژه­ی كاربردی  در مورد اسامی هر منطقه در لغت­نامه­های فارسی یافت نگردید.برای مثال "انگی ائو" یكی از محلات  توفارقان كه در نگارش "انگراب" نوشته می­شود در هیچ لغت نامه­ی فارسی- از جمله كامل­ترین آنها یعنی  لغت نامه­ی دهخدا- یافت نگردید,حال اینكه "انگی ائو" در تركی  دارای معنی و مفهوم می باشد.(به مبحث اسامی محلات و بحث"انگی ائو" رجوع شود).اگر احیاناً هم برخی از این واژه­ها در برخی  لغت­نامه­های فارسی  یافت گردید صرفاً  توضیحی از  موقعیت جغرافیایی و جمعیت و این قبیل  ویژگی­های روستا ارایه داده است  و هیچ شرحی در زمینه­ی ریشه شناسی واژه­ها موجود نیست. با این حال در این تحقیق  این گونه اسامی نیز مورد بررسی قرار گرفت.ناگفته نماند كهدر عملكرد بر اساس این تئوری چیزی كه نظر  نویسنده را به خود جلب كرد نه بد سلیقه گی بلكه كج سلیقه گی به عمد در تغییر نام این اسامی  بوده است.برای نمونه در دوره­ی پهلوی در آذربایجان اسامی روستاهای"زنگین آوا" در معنی "آبادی ثروتمند"  به "زنگوله آباد" - "بوز قالا" در معنی" قلعه خاكستری" به "بزغاله"- "قره سو" در معنی "رود بزرگ" به "سیاه آب" - "گؤو" یا "گؤی" در معنی "آبی= آسمانی" به "گاو" - "بولگه آوار" به "بقر آباد" - سیوان به "سگ بان" و"آخماقیه" را به "احمقیه" و.. تغییر داده شده است كه به  نوعی تحقیر به عمد در این تغییر اسامی به چشم می­خورد.

3- در این تحقیق فرهنگ­های مرجع مورد استفاده عبارتند از:

فارسی:فرهنگ معین,فرهنگ عمید ,فرهنگ دهخدا و دیگر  فرهنگ­های اینترنتی.

تركی:از فرهنگ­های قدیم "دیوان لغات الترك" و "دیوان سنگلاخ"– از فرهنگ­های معاصر لغت نامه­های "ارك","شاهمرسی" و" دیل دنیز".

4- به جهت رعایت مبانی و اصول علمی در شیوه­ی تحقیق ,سعی گردید كه تمامی نظریات  موجود در زمینه­ی هر یك از اسامی بحث شده در این تحقیق  آورده شود.از جمله در خاتمه­ی  این تحقیق با كتاب "فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی" از"صمد چایلی" مواجه گردید كه در خاتمه­ی هر بحث نظریه­ی كتاب مذكور درباره­ی نام هر یك از اسامی آورده شد.

این نظریات صرفاًجهت اطلاع رسانی به خواننده­ی محترم منعكس شده است و این بحث در صدد تایید نظریات مذكور  نیست.مگر جز چند مورد در چند مبحث كه صراحتاً به آنها نیز  اشاره گردیده  است.

5- در این تحقیق از ریشه­یابی اسامی اماكن آنچه كه استنباط مولف است تحت عنوان "مولف" در ذیل هر واژه منعكس گردیده است.

6-این تحقیق صرفاً  در مورد اسامی تاریخی بحث نموده است و اسامی  جدید  به ویژه در مورد محلات  جدید را كه نام­هایی معاصر و  مفهومی آشكارا دارند  شامل نمی­شود.

ابتدا  قبل از وردود به بحث لازم دیده شد كه  نظری بر چند اصطلاح حوزه­ی  ایتمیولوژی  انداخته شود:

انوماستیك "Onomastic":

علم چگونگی به وجود آمدن نام حیوانات,گیاهان,اشیاء و ضرورت  یا نظام مندی  این قبیل اسامی را گویند.

توپونیم "Toponim"

علم چگونگی یا نظام­مندی نام گذاری هر آنچه كه در ارتباط با زمین"جغرافیا"می باشد.كه به كمك علومی چون جغرافیا,تاریخ,جامعه شناسی – مردم شناسی  و باستان شناسی را گویند.

 به اعتقاد "مورزایف" توپونیمی بدون جغرافیا  بی مكان,بدون زبان شناسی لال  و بدون تاریخ بی هویت است.

روستاهای منطقه:

1- یئنگیجه/ینگجه/Yengicə:

- كتاب "یئنگجه زادگاه من": مولف محترم,دوست عزیز جناب آقای جلال سیفی آورده است:«ینگجه= ین(از ریشه­ی كلمه­ی ینیب گلیب) یعنی پایین رفتن + گلیب, یعنی آمدن.و این نتیجه گیری بدین معنی است كه برخی  از اهالی روایت می كنند كه  مردانی در این بخش زندگی می كرده اند  كه تنها شب­ها به این محل می آمدند و روزها به مبارزه ,كار  و یا برای پرداختن  به امور دیگر از محل خارج می شدند.»

(لابد در مورد همه­ی روستاهایی كه اسامی اشان ینگجه است- و تعدادشان هم كم نیست و افزون بر 20 روستا را شامل است- باید پرسیده شود كه در همه­­ی این روستاها آیا«... مردانی در این بخش زندگی می كرده­اند كه تنها شب­ها به (این) محل می آمدند و روزها به مبارزه ,كار  و یا برای پرداختن  به امور دیگر از محل خارج می­شدند...كه نام روستا ینگجه نام گذاری شده  و از ریشه­ی كلمه­ی "ینیب گلیب"به اضافه "گئجه"  یعنی "پایین رفتن + آمدن"+"شب" به وجود آمده است!!؟؟»)

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی تمامی اسامی "یئنگیجه"از توابع شهرهای مختلف را به صورت "یئیجه" ثبت كرده است.وی "یئی"را در معنی خوب و بهتر دانسته و در نتیجه اسم روستا را در مفهوم "مكان خوب و بهتر","مكان مناسب"می داند.

مولف:ینگجه نام روستاهایی از توابع دهستان انگوران شهر ماه­نشان زنجان,همدان,نیشابور,آذرشهر,سراب,مراغه,خوی,اردبیل,عجب­شیر ورزقان,قزوین,همدان,اراك,مشگین,اهر,سراب,مهاباد ,بوكان و چند منطقه­ی دیگر می باشد.

در تركی معنی "نوین"می­دهد و از ریشه­ی واژه­ی "یئنی"در معنی نوین و جدید می باشد.این مدعا علاوه بر فرهنگ­های تركی مثل(دیل دنیز- شاهمرسی- ارك و...) در لغت­نامه­های فارسی از جمله(دهخدا,عمید و معین) نیز مورد تایید است.از ریشه­ی همین كلمه به قاره­ی آمریكا"یئنگه دنیا"گفته می شود.این قبیل اماكن در زمان­های خودشان محل سكونت جدیدی به شمار می­رفتند و این نام را به خود گرفته اند.لازم به توضیح است درتغییر نام این روستا در شهرهای مختلف  عموماً نام "ینگجه" را به "نیكجه" تغییر داده­اند.

2- قیرمیزی گٶل/قرمز گل/Qırmızı göl:

- به عقیده­ی برخی ازمردم منطقه: این روستا اسم تاریخی­اش "قیرمیزی گۆل" است كه بعدها به  "قیرمیزی گؤل" تغییر یافت و آن هم به علت فراوانی گل "قیرمیزی گۆل" در این منطقه بوده است. البته از لحاظ فراوانی گل"قیرمیزی گۆل"در این منطقه تا روستای گنبرف محرز است و یكی از مراكز "قیرمیزی گۆل" در منطقه به شمار می رود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در معنی "استخر شرقی" آورده است  كه "قیرمیزی"را درمعناهای (سرخ – رنگ خورشید – اشاره به شرق) می داند.

مولف: واژه­ی تركیبی تركی است كه در معنی "بركه­ی سرخ- بركه طلایی" است.البته حتی در ترجمه­ی فارسی نام  این روستا عمداً یا سهواً  دقت كافی  به عمل نیامده  است.در تلفظ فارسی به جای"گٶل" (Göl) واژه­ی "گۆل" (Gül)  به كار گرفته شده است  كه به فارسی معنی "گلسرخ"می­دهد.در صورتی­كه نام این روستا در بین مردم "قیرمیزی­گٶل"یعنی "بركه­ی سرخ" است.قیرمیزی= سرخ,طلایی,اشارتی به مشرق + گٶل = بركه,استخر

3- مجره شین(مجارشین)Mıcərəşın:

 كلمه­ی "مجارشین" در لغت نامه­ی معین,عمید یافت نگردید. در فرهنگ دهخدا هم صرفاً به نام و موقعیت جغرافیایی این روستا اشاره شده است كه شرحی بر ریشه شناسی نام نداده است. در لغت نامه­های تركی نیز  جز ذكر اسم روستا  هیچ معنی برای این واژه یافت نگردید.

نظریه­ی مولف فرهنگ ارك: اسماعیل جعفرزاده مولف فرهنگ ارك بر این عقیده است كه:

كلمه­ی میجه­ره­شین ویا مجارشین در نگاهی تاریخی و اساطیری می­تواند اشاره به نام قوم امتزاج یافته تركِ مجار داشته باشد و شین نیز به عنوان پسوند مشابهت (مثل قاراشین، ساری شین) به آن افزوده شده است و كلمه در كلیت خود معنی اقوام ترك امتزاج یافته با طوایف مجار را می­دهد.هرچند معنی لغوی كلمه،مفهوم اختلاط  را داده و می­تواند به محل اختلاط انواع علف­ها و یا به مفهوم فراوانی علوفه باشد (نگاه كنید به فرهنگ ارك، لغت: میجه و بیجه).

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی1.رشین=یشین =یاشین(Yaşın)=رعد وبرق 2. شین (Şin)=مزار,پایان3.میجر (Micər)= مخلوط كاه ویونجه  خار و برگ  و نهایت اینكه  نام روستا را در معنی "محل دفن میجه" آورده است.

مولف:

 ابتدا شعری از"عاشیق­عباس­توفارقانلی" درباره­ی "توفارقان­چای"به جهت كار رفت اسامی چند روستا از جمله "مجارشین" آورده می شود:

باشینا دوندویوم توفارقان چایی(1)                                                                                                 عجب سرخوشونا گلیر

توكولور اَنیر تاختیندان                                                                                                    

  آل قوجا گۆنبر(2) سنه  گلیر

بره سین(بناسین) باغلادی قاردان                                                                                                  توكولور قیه دن یالدان

كئچر آغجا, كوردواردان(3)                                                                                               

 آل میرزه رشین(4) سنه گلیر

مرد ایگیدلر(اوغلان) وورار  تایانی                                                                                              

 قاتار چكه­ر نر مایانی

دله­ر جراغیل-ین(5) قایانی                                                                                                    

  آل سئغئش(6) سنه گلیر

عالیملر سویوندان ایچر                                                                                                              

 آغ دان قارانی سئچر

قرمیزی گول(7) آلتیندان كئچر                                                                                               

  آل قازی كند(8) سنه گلیر

عابّاس دئییربالخی- بالخی(9)                                                                                                  دولانیسین فلكین چارخی

گواهیر-ین(10) قاشقا آرخی(11)                                                                                                   كول موسلمانه گلیر

بعضی­لری بو شعرده یئددی-جی بیتین یئرینه بئله دییرلر:

قیز گلین سویوندان ایچر                                                                                                                                           یاخشینی یاماندان سئچر

همچنانكه از شعر بر می آید,"مجارشین"(12) از زبان عاشیق عباس"میرزه رشین" آورده شده است.این شعر در زبان تعداد كثیری از مردم به خصوص"عاشیق­های" روستاهای حوزه­ی "توفارقان چایی" موجود است و غالب افراد هنگام قرائت شعر منسوب به عاشیق عباس

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 1:شعر در توصیف رودخانه­ی "توفارقان چای" است.شعر از عاشیق­عباس می­باشد كه از  زبان مردم  منطقه گردآوری شده است.

2-8 و10: اسامی روستاهایی  مشرف به رودخانه­ی توفارقان چای است.

9: بالخی شتری است كه از قرابت دو شتر اصیل  به دنیا می آید.

11: نحر آبی است كه از گواهیر تا پایین دست توفارقان به موازات "توفارقان چای" جریان دارد.

12: این روستا جزو توابع اسكو می باشد.البته به جهت دسترس بودن آذرشهر,مردم برای انجام  امورات غیراداری خویش به آذرشهر مراجعه می نمایند.به جهت اینكه در شعر بالا به  این روستا نیز اشاره  شده است  شرح آن در این تحقیق آورده شد.

***

توفارقانلی نام این روستا را "میرزه رشین" آورده اند(لازم به یادآوری است كه از لحاظ ثبات, كلمه و اصطلاحات  موجود در اشعار و امثال  نسبت به  گفتار روزمره و معمولی سخت­تر دچار تغیرات می­شوند.)و البته اهالی روستا و روستاهای اطراف به شكل" میرزه رشین" تلفظ می نمایند.

به كرات مشاهده  شده است كه بعضی از روستاها به اسم یك شخص خاص  مثل بانی اولیه روستا  یا خان منطقه  یا  كتخدای روستا  و یا عارف و بزرگی شهرت یافته اند و اسم روستا محتملاً " میرزه رشین(13)" است.

نظریه برخی دیگر:البته بعضی­ها نیز اسم روستا را "میرزه رشین" دانسته ولی "میرزه رشین" را مورد استعمال شده و تغییر یافته از "میرزه(ا) نشین" می دانند.كه به نظر سهوی بیش نمی­آید.

4- سیغئش/صغاییش/Sığeş:

 در لغت­نامه­های فارسی یافت نگردید جز دهخدا كه به شكل "صغاییش" وصرفاً به نام و موقعیت جغرافیای روستا اشاره داشته  و شرحی بر ریشه شناسی آن نداده است.در فرهنگ تركی ارك نیز به شكل "سیغاییش" آورده شده است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:جز ثبت اسم روستا به صورت "سیغاییش" شرحی نداده است.

مولف: روستا در تلفظ مردم  به شكل "سیغئش" استعمال  می­شود  كه محتملاً از كلمه­ی "سیغماق" به معنی "پناه گرفتن – گنجیدن- سكنی گزیدن و ساكن شدن" یعنی "جایی مناسب برای مسكنت گزیدن و ساكن شدن" است.سیغیش = سیغئش.در شعر"باشینا دٶندویوم  توفارقان چایی" نیز این روستا به شكل "Sığeş" آمده است.

5- خره جی/خراجو/ Xərəcı:

"خره­جی" اسم روستاهایی از توابع مراغه،عجب شیر و آذرشهر است.این واژه در فرهنگ­های فارسی از جمله معین و دهخدا  یافت نگردید.در دهخدا  صرفاً به شكل "خراجو" اشاره شده است كه شرحی بر اسم موجود نیست.

در منطقه­ی آذرشهر در بین "بنایان" وسیله­ای به اسم "خره­جی" كاربرد دارد  كه عبارت است از چارپایه ی بزرگی كه تخته­ی درازی بر روی آن نصب می كنند تا  كارگران ساختمانی هنگام كار كردن بر آن  بایستند."خرك - داربست" و البته این كلمه در فرهنگ­های تركی نیز در این معنی ثبت شده است.جالب اینكه روستای"خرجی" آذرشهر نیز در جای مرتفعی نسبت به محیط پیرامون  قرار گرفته است.

كتاب فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:1.قاراجی=خارا(دسته – انبوه )+ آجی(مرحمت – رحمت)=مرحمت برف 2.خره چی= داربست

اسماعیل هادی:هادی  مولف  فرهنگ "ایتمیولوژیك واژه­گان تركی" معتقد هستند كه "خره­جی" مورد استعمال شده از كلمه­ی "قره چی" در معنی"ایلات - كوچندگان- كولی" می باشد.قره چی=خره چی=خره جی.

مولف: نظریه­ی  اسماعیل هادی  در مورد این اسم سندیت دارد و این نظریه مورد تایید اكثر لغت شناسان می باشد.

6- خله زر/غله زار/Xələzər:

در دهخدا صرفاً به فرم "غله­زار" اشاره شده است و شرحی بر ریشه­ی لغوی این اسم موجود نیست.غله­زار در فارسی به معنی "جایگاه  غله و گندم" است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:الف.خل= خال:نقش و نگار,لكه,امتیاز ب.زر = درخشش,زراعت,طاس در بازی نرد .و البته با این توضیحات نتیجه ای  نگرفته است كه كدام یك از این معانی را ارجح دانسته است!

مولف:در محاوره­ی مردم منطقه "خَله زر" استعمال می­شود.در تركی "خلله" به معنی "جای كشت و برداشت" و نیز معنی "چاودار مخلوط با گندم" (فرهنگ "دَرلمه سؤزلوگو") است و كلمه­ی"زر" علاوه بر این كه معنی "پول - سكه - چیز با ارزش" می­دهد در تركی  هم ریشه با "سر/سار/سارای" در معنی محل بزرگ و قصر است  كه از ریشه­ی فعل "سرمك/سارماق" می باشد.محتملاً این دو كلمه در كنار هم  به معنی "محل وسیع برای چاودار مخلوط با گندم"و در كل در معنی "محل گندم خیز/سرزمین وسیع برای گندم/محل سیلوی گندم" است كه از قضا با اسم مجعول "غله­زار" هم معنی است.طبیعت این روستا نیز موید این  ادعا می باشد  و ازحاصلخیزترین روستاهای منطقه است.

البته در فرهنگ تركی "ارك" در جایی اسم روستا به صورت " قلعه زر" نیز آورده  شده است.

7- داش كسن/Daş kəsən/:

داش كسن علاوه بر منطقه­ی آذرشهر روستایی از توابع میانه,اهر و هشترود،زنجان،مراغه،سنندج،میانه، ماكو,فریدن اصفهان و همچنین نام منطقه ای در جمهوری آذربایجان  نیز هست.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:داشكسن = سنگ­تراش,مكانی كه سنگ آنجا را قطع كرده است.

مولف: از واژه­ی تركی به  معنی "سنگ بر/سنگ تراش= مكان سنگ بری" است.محیط روستا نیز حاكی از  این است.این روستا مهمترین  و غنی­ترین معدن "سنگ­های معدنی و تزیینی" منطقه است كه استخراج می گردد و اساساً یكی از قطب­های سنگ­های معدنی- تزیینی  كشور است.

8- كولوانا/كلوانق/Külvana:

 در این خصوص چیزی در فرهنگ معین رویت نگردید.فرهنگ دهخدا صرفا به شكل "كلوانق" اشاره  كرده و شرحی بر معنی واژه نداده است .علاوه بر آذرشهر روستایی از توبع بستان آباد نیز هست.ریشه­ی كلمه­ی "كول" در خیلی از اسامی روستاها به كار رفته است مثل     " كول وئرن" در هشترود – "كولو جان" در اهر – "كولوچ" در طارم- "كوللوجه" در مشگین(خیاو) و میانه.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

13: به هنگام  نگارش این مطالب  در شماره­ی 9 مجله­ی "آذری"( تهران-بهار 1384)در متنی از خانم "مینا پژوم" با اسامی تغییر یافته به فارسی برخی اماكن در دوره­ی پهلوی مواجه گردید كه از منطقه- آذرشهر و شهرهای اطراف آن- تنها به دو اسم "توفارقان"و"مجارشین"(تابع اسكو) اشاره كرده است  كه نام  این روستا به صورت "میرزه رشین" آورده است.

 

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:اسم روستا را به صورت "كَل وانا "Kəlvana"[این تلفط در میان مردم غریب است و كاربرد ندارد] آورده است:الف. كل = گاو میش نر ب. وانا = مكانی برای نگهداری دام!

مولف:"كولوانا" از  دو جزء "كۆل" (Kül )+"وانا"(Vana) تشكیل شده است.

الف. كۆل: به معنی متعارف آن در تركی "خاكستر" می­باشد.

ب. وانا: پسوند توپونیم ساز"غان-ğan","قان-qan"(در تركی قاراخانی)،"گان-gan"، "خان-xan"(در تركی باستان)، "كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana، كانkan، جانcan، وانvan,واناvana، انan، ...) نشان دهنده­ی جا، مكان و محل­های جغرافیائی(برای توضیح مفصل به بخش توضیح گوگان یا توفارقان و یا ممقان رجوع شود)

نتیجه:در كل در معنی "مكان خاكستر" یعنی  "جای تلمبار خاكستر" یعنی "آتشدانی كه با چوب گرم می­شود" می باشد.در قدیم تپه­های  خاكستر یعنی تلنبارهای خاكستر در اطراف خیلی از آبادی­ها موجود بود كه  این منطقه می تواند یكی از مكان­های این تلمبارها باشد.از آنجایی­كه  در قدیم سوخت چوب و پوسته­ی درخت,بادام و گردو واین قبیل سوختنی­ها اصلی ترین و تنها­ترین سوخت بود,مكان­هایی در خانه­ها نیز موجود بود كه "كولخانا=كۆلوانا" نامیده می شد و خاكستر را آنجا تلمبار می كردند.

9- خنه­یی/خانگاه/Xənəyı:

  در خصوص این واژه  و حتی  در مورد كلمه­ی "خانگاه"در فرهنگ معین چیزی رویت نشد.

"خه­نه­یی" نام روستاهایی از توابع هریس,كلیبر,تبریز,میانه,سلماس ,زنجان,بوكان,اورمیه,خلخال,كومیجان,اردبیل,نوبران,بازار ماسال   هشتپر و چند ولایت دیگر می باشد.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:خنه یه = خانقاه

مولف. این نام بر مكان­هایی كه متولیان دین سكونت داشته اند یا "اوجاق"(زیارتگاهی) در مكانی  بوده باشد  اطلاق می شود.

در لغت نامه­ی "دهخدا" اشاره گردیده است كه "خانگاه" عمدتاً  در مناطق آذربایجان نام روستا  می باشد و حتی  كلمه­ی "خانگاه"عمدتاً در شعر شاعران ترك ,پارسی گوی  آمده است( فرهنگ ارك).لغت­شناسان معتقدند كه  كلمه­ی "خانگاه" از  زبان تركی وارد فارسی نیز شده است كه از ریشه ی كلمه­ی "خه نه یی" یا همان"خانایا =  خاناغا= خاناقاه =خانگاه "است. عموماً روستاهایی به اسم" خنه­یه" كه تابع  چندین شهرستان آذربایجان می باشند به "خانگاه" تغییر داده شده­اند.

10- شیرمین/شیرامین/ Şirəmin:

  واژه­ی"شیرامین"در هیچ یك از فرهنگ­ها رویت نگردید تنها دهخدا به فرم "شیرامین" اشاره داشته است كه توضیحی بر ریشه­ی نام روستا نداده است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در معنی "بركت نور – محصول نور – بركت شیره – بركت انگور" دانسته است.

مولف: "شیره­یی" یا "شیره­ی" نوعی انگور زرد رنگ و زودرس(فرهنگ تركی ارك)است.از آنجایی ­كه این دهستان مركز انگور در منطقه و به خصوص انگور "شیره­یی" می­باشد محتملا"  به این شكل استعمال  گردیده است.شیره­ی مین = شیره­ی مین= شیره مین= شیرمین و البته "شیره" در  تركی  در  معانی "دوشاب" و "انگور" نیز به كار رفته است و به جهت اینكه  این دهستان مركز انگور در منطقه می­باشد به "شیره مین" یعنی هزار شیره مشهور شده است  كه  مراد از هزار  مفهوم "زیاد" است, مثل "هزارپا" در فارسی كه  حشره "هزارپا" تعداد هزارتا  پا ندارد بلكه  مراد زیادی "پا"ی حشره است  و البته چنین نظری  را یكی از ساكنان این روستا نیز روایت می كرد.

11- داش آلمالی/ آلمالو داش/Daş almalı:

در فرهنگ معین چیزی رویت نشد.در تلفظ  مردم روستا "داش آلمالی" استفاده می­شود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:"داش" را در معانی"سنگ- قدیم" و"آلمالی"را "دارای سیب"و نام روستا را در معنی          "آلمالوی قدیم" یعنی(سیب زار قدیمی)دانسته است.

مولف:"آلمالی" به معنی"سیب زار" در خیلی از مناطق كشور بر اماكن اطلاق شده است, مثلاً در"رامسر" و در"جمهوری آذربایجان" كه در هر دو منطقه  نام كوهی می­باشد."داش آلمالی" می تواند به  معنی "سیب زار كوهستانی" باشد و البته همین روستا و هردو اماكن  قرار گرفته در رامسر و جمهوری آذربایجان موقعیتی كوهستانی دارند.مثل "داشلیق قره­باغ" در معنی قره باغ كوهستانی.

12- سئلاب/سیلاب/Selab:

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:اسم روستا را "سئلو-Selo" آورده و در معنی "سیل نیرومند" و "خانه­ی سیل" آورده است.

مولف:اگر بن كلمه را "سئل" یا "سیل" در معنی متعارف آن بگیریم فرهنگ معین این واژه را  عربی دانسته است.اما فرهنگ­های دیگر مثل "تحفه­ی حسام" همین كلمه را تركی دانسته اند.نام روستا در برخی نوشته ها "سئلاو" بوده است كه محتملاً روستا به معنی "سیل زار" و "سیل گیر" می باشد.

13- پیرچوبان/پیر چوپان/Pirçöban:

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:پیر=(سالخورده,پرستشگاه,اوجاق,معبد)+چوپان=(خدای اساطیری–چوپان–صدای بلند) و در نهایت پیرچوپان = پرستشگاه چوپان ,چوپان پیر.

مولف. محتملا" روستا به نام ابوسحق ابراهیم  معروف به "پیرچوبان" مشهور شده است. مرشد و پیرهای زیادی در منطقه­ی توفارقان سكونت داشته­اند. از جمله "قوجاحیران" در آذرشهر-"پیر اوجاغی" در ماماغان و "پیر محمود" در تیمورلو.

چوبان واژه ای تركی است كه به فارسی نیز ورود پیدا كرده است. پیر نیز كلمه­ای فارسی  است كه در معنی قوجا(مسن) می باشد و اما در معنی مجازی مراد از پیر درفارسی و همچنین قوجا در تركی عارف و مرشد و این قبیل است.

از این قبیل اسامی در آذربایجان زیاد دیده می شود مثل:"پیر پیرلو", "پیر خلیل", " پیر زئید", "پیرلو" از روستاهای توابع گرمی.

14- تورشكی/ترشكوه/ Turşki:

ترشكوه نام روستایی از توابع رحیم آباد رودسر نیز می باشد.دهخدا به فرم "ترشكوه" اشاره داشته است و شرحی بر اسم نیاورده است.

باید گفت اسم این روستا در برخی منابع به صورت "ترشقو" ثبت شده است كه بعدها  به صورت "ترشكو" و "ترشكوه" تبدیل شده است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:اسم روستا را به صورت "توروش جه" ثبت كرده و شرحی بر واژه نیاورده است.

مولف:نام روستا محتملاً در معنی زیاد ترش بودن,ترش مانند باشد.از این دست نام­گذاری ها زیاد دیده می شود.شورا كند – شیرین بولاق.لازم به ذكر است "ترشاو" اسم روستایی از توابع سردشت نیز هست كه این روستا نیز به "ترشكوه" تبدیل شده است.

در برخی یاداشت­های نه خیلی قدیمی اسم این روستا به صورت"ترشقو" آورده شده است كه همین شكل بعدها در دوره­ی پهلوی به "ترشكوه" تغییر یافته است.

تورش جه= تورش كه=تورشكی=تورشكی

15-آخی جان/اخی جهان یا آخیرجان/Axıcan:

 در فرهنگ­های فارسی از جمله معین و دهخدا این واژه یافت نگردید.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:آخیر جان:الف.خیر(Xır)=خالص,سنگ­ریزه,پالیز,بستان-ب.ا(A)=حرف نفی-پ. آخیر(Axır)= ناخالص سنگ درشت, درحال ریزش و نهایت اینكه  روستا در معنی "مالك سنگ بزرگ" یا "صاحب پالیز" است.

مولف:آخی­جان نام روستایی در شاهین دژ نیز هست.در دست نوشته های مربوط به دوره ی قاجار "آخیجان" به چشم می خورد آخیجان از دو بخش"اخی + جان" تشكیل شده است:

الف."اخی" در دیوان لغات الترك  در معنی"اشخاصی كه  به كمك نداران می شتابند" آمده است. یعنی "جوانمردان" و از این دست.آخی در تركی در معانی" آه و آخیش- بیر جوره تاكید سؤزو دور - بیری نین سئودیگی و سئوگیلیسی,یاخینی" نیزبه كار رفته است.

ب.پسوند توپونیم ساز "-غان-ğan " ,"قان-qan " (در تركی قاراخانی)، "گان -gan"، "-خان-xan " (در تركی باستان)، "-كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana ، كانkan ، جانcan ، وانvan ,واناvana، انan ، ...) نشان دهنده­ی جا، مكان و محل­های جغرافیائی(برای توضیح مفصل در باره این پسوند به بخش توضیح گوگان یا توفارقان و یا ممقان رجوع شود)

نتیجه:در معنی "سرزمین آشنایان و دوستداران,یعنی سرزمین یار" و در كل در معنی "سرزمین جوانمردان" می­تواند باشد.

16- قچاغان یا قاچاغان/قاضی جهان/:Qəçəğan – Qaçağan

روستا به حالات مختلف نوشته و تلفظ می­شود اما می­توان گفت كه غالب استعمال این اسم بین مردم و از جمله اهالی به حالات فوق است.

واژه­ی "قاضی جهان" در فرهنگ معین یافت نگردید و در دهخدا جز اشاره به نام و موقعیتش شرحی بر این اسم موجود  نیست.

 فرهنگ ارك:اسم این روستا را "قتجاهان" ذكر كرده و "قاضی جهان" را اسم مجعول و ساختگی  می­داند. 

كتاب قاضی جهان:در زمینه­ی نام این روستا در كتاب "قاضی جهان" اثرنویسنده­ و همشهری محترم آقای وحید كاظم زاده  آمده است كه:

( نظریه­ی مذكور همراه با  تكمله­ی نویسنده­ی این سطور در ذیل می آید)

" در صفحه ی 29كتاب قاضی جهان« … آنچه معلوم گردیده اینست كه نخجیر جان برداری به نام جهان داشته كه در دستگاه كسری،مفتی و قاضی بزرگی بوده است.می گویند این دو بردار هر كدام تصمیم به ایجاد آبادی می گیرند كه یكی «آخی جهان» و دیگری «قاضی جهان» را آباد می كند و هر آبادی به اسم خود آنها معروف می گردد »

 (حال سوال پیش می­آید كه اگرهم فرض گیریم كه نخجیرجان در«آخی جهان» و جهان «قدجان» را آباد نموده اند و خواهر آنها         «توفارقان»را بنا نهاده كه به اسم «ده خواهر قاضی جهان» شهرت یافته است ، باید گفت : اولاً چرا توفارقان به اسم « ده خواهر قاضی جهان»مشهور شده است و به« ده خواهر نخجیر جان » شهرت نیافته مگر جز این است كه«نخجیر جان» در دستگاه كسری مشهورتر از برادرش جهان بوده است،ثانیاً اگر چه در طول زمان كلمات و خصوصاً اسامی می توانند در محاوره تا حدودی تغییر حالت یابند اما تبدیل شدن «نخجیر جان» به «آخی جان» و «ده خواهر قاضی جهان» به توفارقان یا حتی «دهخوارقان»(البته باید توفارقان را مبنا گرفت چرا در تغییر حالت كلمات اصطلاح كاربرده شده در تلفظ را مبناء می گیرند)نه تنها بعید بلكه می توان گفت نشدنی به نظر می رسد!)

درجایی دیگر از كتاب در پاراگراف چهارم آن­چنان كه از مقایسه این پاراگراف با دیگر صفحات كتاب از شیوه ادبی آن استنباط می شود كه متن از متون قدیمی است و بهتر می بود مولف در داخل گیومه می آورد و به منبع آن نیز اشاره  می كرد آورده است:

 «… بدین معنی كه «قاضی جهان» به حساب ابجد (970)می شود و چون از آن رقم 14(دو الف = 2و ح = 8و د =14)یعنی آحاد نام مذكور را كم كنیم عدد(956)یعنی سال وفات قاضی جهان بدست می آید. لذا از آنچه گفته شد و با توجه به اسناد دیگر(كدام اسناد ؟)این مسئله در ذهن تداعی می شود كه وی هیچگونه نسبتی با مردم این دیار نداشته و فقط تشابه اسمی داشته است»

(باز سوال عارض می-شود كه از كجای این مطلب و نیز به استناد كدام «اسناد دیگر؟» استنباط  می شود كه آقای "قاضی جهان" هیچ نسبتی با دهستان قاضی جهان یا مردم آن  ندارد ؟ البته تلقی نشود كه این قلم در پی مرتبط ساختن نام این روستا به اسم "قاضی جهان" وكیل دوره­ی صفوی است.)

نظریه­ی مولف فرهنگ"ارك"(اسماعیل جعفرزاده):قاضی­جهان تغییر یافته كلمه­ی«كاسی­جان»است.كه مفهوم آن«منطقه كاسی ها»است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی: به صورت قازی جاهان آورده است. قاز = بلندی كه  قازیجا معنی "نسبتاً بلند" دارد + هان = آن =سرزمین  در كل به معنی "مكان نسبتاً بلند" است.

نظریه­­ی جواد مفرد كلان:نامبرده در جایی ضمن شرح بر اسم توفارقان(البته بر واژه­ی دهخوارقان) از "قاتجاغان" نیز یاد می كند:

« نام دهخوارگان را به صورت داخرقان و دخرقان هم ذكر كرده اند. این نام مركب از جزء اوستایی دا (ذا) یعنی ساختن و دادن و پیشكش كردن و آماده كردن آیین دینی است و جزء خور (خوار) كه در لفظ می خواری و شرابخواری (شرابخوری) به كار رفته است و علامت گان كه پسوند نسبت یا به معنی مكان است. نام آذری توفارگان به معنی محل منسوب به تفاله انگور است (كه لابد بعد از تهیه­ی آب انگور) بدست می آمده است.آذرشهر دارای باغ­های انگور فراوانی است. نام نخیرخان(محل شكار) كه آن را به دهخوارگان نسبت می دهند متعلق به قصبه­ی مجاور آن قاضی جهان (گاسی گیان= منطقه پر گیاه) بوده است. به نظر می رسد قصبه هایی كه در ایران به نام خوارگان معروف بوده و هستند، محل تهیه شراب انگور بوده اند.»!!؟

مولف:اسم این روستا را به صور مختلف نوشته­اند مثل:

قاچاغان- قچه­غان- قتجاغان-قاتجاغان-قتجاهان

 این روستا در تلفظ اغلب مردم "قچاغان" است كه حرف"غ" خیلی نرم اَدا می شود و در تلفظ بعضی از مردم منطقه به خوبی قابل ردیابی است- آنچه كه از اسامی دیگر اماكن مختلف منطقه می­توان استنباط كرد مثل اسامی "ماماغان-گوگان-توفارقان" پسوند موجود در"قچاغان" و "آخی جاغان" نیز حالات مختلف  از عنصر"قان" است كه نه تنها در  در اسامی چندین شهر و روستای منطقه  دیده می­شود  بلكه در آذربایجان به وفور می­توان مشاهده كرد مثل:وایقان,ورزقان,گرگان,بازرگان,زنگان چادقان(چادگان)(از توابع فریدن اصفهان كه عموم اهالی ترك می باشد),خرقان,رازقان,قاراغان و... كه همگی بلاد ترك نشین می باشند.

این اسم از دو جزء "قچا" +"غان" ="قاچاغان" تشكیل شده است.

الف. قچا: "قاچا" یا همان "قچه"=كل(گوساله­ی قوی و نیرومند)

ب.غان:پسوند توپونیم ساز"-غان-ğan ","قان-qan " (در تركی قاراخانی)، "گان -gan"، "-خان-xan " (در تركی باستان)، "- كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana ، كانkan ، جانcan ، وانvan ,واناvana، انan ، ...) نشان دهنده­ی جا، مكان و محل­های جغرافیائی(برای توضیح مفصل به بخش توضیح گوگان یا توفارقان و یا ممقان رجوع شود)

نتیجه: مكان قاچا, مكان قچه= كه مراد سرزمین نیرومندان و توانگران(ولایت قدرتمنادن و جوانمردان)(14)

*عموماً اغلب مردم منطقه این دو روستای اخیر یعنی "آخی جان" و "قاتجاغان" را به نوعی دوقلوی هم و برادر هم می دانند.با این نگاه  عموماً  بایستی  معانی این دو اسم را به نوعی مترادف یا مكمل هم دانست كه  در دو نظریه­ی اخیر به نوعی  مترادف باهم هستند.

17- قه رال /قراغیل/Qərâ'l:

در معین این كلمه یا واژه­ای مشابه یافت نگردید.دهخدا به قالب "قرال" اشاره داشته و در معنی "رییس " آورده  كه واژه ای تركی می داند.

نظریه مولف فرهنگ ارك:اسماعیل جعفرزاده مولف فرهنگ ارك معتقد هستند كه:قاراآغیل با نگاهی به روش زندگی دامداری در گذشته می­تواند به معنی آغل بزرگ معنی شود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:1.قار آغیل = آغل برف 2.قاراآغیل =آغل سیاه یا آغل بزرگ.

مولف:قراغل نام روستایی از توابع "قورروا"(قروه)همدان نیز هست.در تلفظ مردم نام روستا به صورت قرآل((Qəralاست كه محتملاً كلمه­ی تركیبی از دو كلمه­ی"قارا= قره"+"ایل"می باشد.یعنی"قارا ایل" به معنی "ایل بزرگ" و"طایفه بزرگ"(قره ایل & قارا ایل= قارال)

كلمه­ی "قره" در زبان تركی  دو معنا دارد:1- سیاه 2- بزرگ مثل "قره ننه" یا "قاری­ننه" به معنی پیرزن, مادر بزرگ و همچنین است در اسامی "قره چمن" چمنزار وسیع  یا "قره داغ" كوه بزرگ  چرا كه "چمنزار سیاه" یا " كوه سیاه" یا "باغ سیاه" معنی و مفهومی ندارد.

(درراستای سیاست­های رضاخانی مبنی بر تغییر نام تركی اماكن جغرافیای مجریان تئوری  به قدری ناشیانه رفتار كرده اند كه لفظ "قره" را در معنی"سیاه" گرفته و "قره داغ" ,"قره سو" و"قره چمن" را به ترتیب "سیاه كوه" /سیاه آب/ سیاه چمن" آورده اند بلكه  این اسامی در معنی"كوه بزرگ/آب زیاد =پر آب/ چمنزار وسیع" است)

18- جرال/جراغیل/Cərâ'l:

در فرهنگ معین و دهخدا  این اسم  یا واژه­ای مشابه  یافت  نگردید.

فرهنگ­اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:به معنی"آغل­روشن" آورده است.1-"جر" یا "جار"= "روشن-سفید"+آغل=آغل روشن 2.چراغیل= آغل روشن.

مولف:نام این روستا در  لهجه­ی مردم  منطقه "جرال"Cəral" است كه محتملاً از دو جزء تركی "جره+ ایل" است

الف.جره = كوچك,روشن و سفید,مذكر هر حیوان(دلاور)

ب.ایل= طایفه ,ایل در معنی متعارف

نتیجه: در معنی ایل دلاور- طایفه­ی دلاور

جره ایل= جرا ایل= جرال

19- دین ناوا- دین آوا/ دین آباد/Dinnava:

هیچ یك از واژه­های"دین آباد" و"دینناوا" در معین یافت نگردید.دهخدا نیز صرفاً بر"دین­آباد"تكیه داشته و شرحی بر اسم نداده است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:دین آباد را "دین آوا" دانسته است.دین =تین:(گوشه,خدابانوی اساطیری,روز,روح,نفس) دانسته و +"آوا ":(مادر,خواهر بزرگ,خرس,پدر)دانسته است-در جایی دیگر به صورت "دینه ور" آورده و در معنی "دژ ایزد بانو – مزرعه آسایش" دانسته است–در جایی هم "دین آوا"(ص 120)آورده است و دین آباد معنی كرده است.دین = تین (گوشه–خدای بانوی اساطیری – روز – روح –نفس ) + آوا ( اباد ) = دین آباد!

مولف:تلفظ روستا در لهجه اهالی "دین ناوا" است كه حرف "ن" دوم ناشی از پشت سر هم قرار گرفتن حرف های " ن" و " آ " و برای

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------14-در زمان­های قدیم  نام حیوانات بر اماكن و نام ایلات زیاد نامیده می­شد.ارزشمند و مفید  بودن حیوانات و قداستی كه برخی حیوانات(عصر توتمیسم) داشتند  دلیل بر استفاده در نامگذاری ها بوده است مثل "قورد مئیدانی" در تبریز, قوشقار در  آذرشهر یا آسلان دۆز,یاللی قورد و قورد قیه سی,. اغلب این اسامی از  خصوصیات خوب و مثال زدنی حیوانات منشا گرفته اند كه در تشبیهات كار گرفته می­شوند.

 

سهولت در تلفظ پدیدار گشته است. در فرهنگ­های تركی"اووا" یا "اوا"  در معانی جلگه  و دشت به كار رفته است  البته و به منطقه ای گفته می شود كه نسبت به مناطق پیرامون در موقعیت پایینتری قرار گرفته باشد و كلاً می توان به معنی جلگه یاد كرد . كلمه­ی دین هم در معانی"روح و جان" می باشد. البته كلمه­ی "دین" می تواند  مورد استعمال شده از "تین" باشد كه حرف "ت" در زبان تركی به راحتی به  حرف " د" قابل تبدیل است مثل "جواد = جاوات " یا "احمد = احمت". "تین" در فرهنگ­های  تركی در معانی مختلف از جمله در معناهای(جایی كه دو سطح را ازهم جدا می كند-روح– جان– نفس– باد– ساكن - آسمانی)به كار رفته است.نام روستا می تواند در معانی "جلگه­ی آسمانی- جلگه­ی باد خیز" باشد.البته  منطقه این خصوصیت آب و هوایی را دارد به طوری­كه  پروازهای "پارا گلایدر" استان در این آبادی صورت می گیرد

20- پوروسته­ی= پوسته­ی/ فیروز سالار/Pürüstəy/Püstəy:

 درفرهنگ معین و دهخدا اشارتی وجود نداشت.در میان مردم  این روستا "پوروستر" گفته می شود و"فیروز سالار" فقط در مكاتبات رسمی در عصر جدید  به كار می رود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی در كتابش نام این روستا را به صورت "پولوس در" آورده است  و البته هیچ توضیحی بر این اسم نیاورده است.

مولف: از همین ریشه "پوس اندوز" نام روستایی در "هشترود" و "پوستوكان"روستایی  از توابع "اوجان"(بستان آوا)دیده می شود.نام روستا معمولاً واریانت "پۆسته­ی" استعمال می شود اما  خیلی­ها معتقدند نام روستا به شكل "پۆروسته­ی" است كه حرف "ر" در محاوره انداخته شده است.

الف. با فرض اینكه نام روستا به شیوه­ی"پوس تر" است:

محتملاً  نام  روستا از واژه­ی"پوس"در معنی "مه" است."پوس دره = پوس در= پوستر" = "محل مه/مه خیز"

ب. با فرض اینكه  نام روستا به شیوه­ی " پوروس تر"است:

 محتملاً نام روستا  از واژه­ی "پوروج"در معنی"غنچه" است." پورج دره= پوروج در=پوروس تر" ="سرزمین غنچه/غنچه زار"

21- قازی كند/قاضی كند/Qazı kənd:

در فرهنگ معین اشارتی وجود نداشت. قازی كند علاوه بر آذرشهر نام روستایی است از توابع  هشترود و میانه نیز هست.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی اسم روستا را به صورت "قازی كند" ثبت كرده است و  توضیحی بر این نام نداده است . اما در توضیح این گروه روستاها  واژه­ی "قاز" را در معانی "بلند-شكست دهنده – كوه – نام قبیله – پوست درخت – نام دختر افراسیاب  و توفان)آورده است.

نظریه­­ی مولف فرهنگ ارك: اسماعیل جعفرزاده مولف فرهنگ اَرك چنین  می­دانند كه:در عین حال "قازی" و یا "كاسی كندی" نیز می­تواند به نام قوم كاسی اشارت داشته باشد، نگاه كنید به كلمه قازی، فرهنگ ارك

مولف: با توجه به اینكه در تلفظ مردم "قازی كند" كاربرد دارد نه "قاضی كند"با مبنا قرار دادن "قازی كند"می­توان گفت كه؛         "قازی" در تركی قدیم و جدید و زبان سومر( پروتوترك­ها) معانی چند دارد:مثل:

"حكاكی بر چوب و سنگ و از این دست-حفاری و كندن- بلند– كوه– نام قبیله– پوست درخت–نام دختر افراسیاب-توفان- شكست دهنده."

با توجه به معانی مختلف و با توجه به اینكه هیچ گونه پسوند و پیشوندی ندارد هر یك از معانی را می توان  قبل از " كند" قرار داد.اما با توجه به موقعیت  روستا كه در جای مرتغعی است به نظر می رسد كه  لفظ "كوه" یا "بلندی" بهتر می تواند حق مطلب را ادا كند.یا حتی "روستای ظفرمندان یعنی شكست دهندگان دشمن"

"قاضی كند" اسم روستایی از توابع "میانا" نیز هست البته این روستا در اصل"قازلی" است كه در بین مردم هم به همین شكل تلفظ می شود  كه آن را به اسم "قاضی كند" تغییر داده­اند.

22- بادامیار/قدمگاه/Badamyar:

 اسم روستاهایی از توابع اردبیل,سلماس خوی,اهر مهاباد(سویوق بولاق),اورمیه,مراغه،ساوه,میانه و چندین منطقه ی دیگر است. بادامیار یا قدمگاه، روستای در 12 كیلومتری جنوب شرقی آذرشهر است.

نظریه­­ی مولف فرهنگ ارك: اسماعیل جعفرزاده مولف فرهنگ ارك چنین  می­دانند كه: یار در تركی به معنی دره و  محل گذر رودخانه می­باشد در دیوان لغات ترك نیز این معنی را می­توان دید، اكنون نیز در بسیاری از مناطق به ویژه در منطقه خوی به دره­های بزرگ یار می­گویند، و نام روستا می­تواند منطقه "بادام خیز" ویا "دره پربادام "معنی شود، نگاه كنید به فرهنگ ارك، كلمات یار، بادامیار.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی "یار" را در معانی(روشنایی – سپیدی – شكاف – پرتگاه) آورده است ونام روستا  را"روشنایی بادام"دانسته است.

مولف:هر دو اسم"بادامیار"و"قدمگاه" در مورد این روستا استعمال می شود. در معین اشارتی به هیچ یك از واژه­ها  نبود.اما  واژه­ی "قدمگاه" مثل "خانقاه" به جاهایی كه  "اوجاق" یعنی زیارتگاهی است یا "پیر"ی سكونت داشته یا قبر وی واقع باشد اطلاق شده است.این روستا زادگاه پیر "علی بادامیاری" است كه در زمان "سلطان محمودغازان خان" فوت نمود و مدفن وی در همین روستا می باشد.قبر پیرچوپان نیز در اینجا واقع است.

از جهت دیگر به این روستا "بادامیار" نیز گویند كه  واژه­ی "بادامیار" مركب از دو كلمه تركی است:

"بادام" + "یئر" و محتملاً به  معنی "محل بادام","مركز بادام" كه  به علت قانون هماهنگی اصوات در زبان تركی چون حرف دوم بادام  با صدای بلند " ا " شروع شده به طبع آن نیز "یئر" در تلفظ مردم به "یار" تبدیل شده  است.

23- خوندمیر/خان میر/Xon dəmir :

 فرهنگ­های معین و دهخدا  چیزی در شرح اسم نداده اند.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی "خون" را درمعانی"صاحب-مالك"و"دمیر" را در معنای "آهن" آورده ونام روستا را "صاحب آهن-جای آهن" دانسته است.

مولف:دمیر اسم خاص است كه  تیمور در فارسی نیز  همان "دمیر" تركی است كه تمامی زبان­شناسان –فارس و ترك- و از جمله دهخدا بر آن صحه گذارده­اند.

محتملاً  روستا به اسم شخص خاص "خون­دمیر" است.

مثلاً می­دانیم كه غیاث‌ الدین‌بن‌ خواجه‌ همام‌الدین‌محمدبن‌ خواجه‌­جلال‌­الدین‌ محمدبن‌ خواجه‌ برهان‌ الدین‌ محمدحسین‌ هروی‌ موسوم‌ به‌ خوان­دمیر(880 - 942 ه. ق‌) از نویسندگان‌ و مورخان‌ بزرگ‌ در دوره­ی آخر ‌تیموریان و اوایل‌ ‌صفویه است‌.خون­دمیر دانشمند با ذوق‌ در سال‌ 880 ه.ق‌ در هرات‌ به‌ دنیا آمد  وی هم عصر سلطان‌ حسین‌ بایقرا و امیرعلیشیر نوائی‌ بود كه با آنها حشرو نشر نیز داشت.هر سه از دانشمندان ترك می­باشند كه كتبی متعدد به فارسی,عربی و تركی دارند از جمله كتب "خون­­دمیر" می­توان به دستور الوزراء ــ خلاصه‌­ی الاخبار فی‌ بیان‌ احوال‌ الاخیارــ ماثر الملوك‌ــ نامه‌­ی نامی‌ــ تاریخ‌ حبیب‌ السیرــ قانون‌ همایونی‌(همایون‌نامه‌)ــ روضه‌ الصفا  اشاره كرد.

24- قوشقار/ قوشقراء: Qoşqar /

قوشقرا نیز مثل دیگر واژه­های مجعول در فرهنگ­ها چه تركی و چه فارسی یافت نگردید.تنها به تلفظ "قوشقرا" اشاره شده است كه شرحی بر  ریشه­ی واژه موجود نبود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در كتاب چایلی قوشقار از توابع آذرشهر ثبت نشده بود.اما روستایی به اسم "قوچ قار" از توابع میانه ثبت شده است كه در معنای  "قوچ سفید" یا "قوچ ترین" آمده  است.

مولف:این واژه در تركی به معنی جوانمرد,و كسی كه حرف و عملش یكی است.در فرهنگ ارك نیز  واژه­ی "قوچو قار" در همین معنی است كه همان "قوچ قار" است.در خیلی از مناطق آذربایجان و از جمله در آذرشهر قوچ به تلفظ "قوش" ادا می شود.قوچ قار = قوش قار.

این كلمه در اصل گوسفند پروار گشنی است و قوچی است كه برای مبارزه پرورده می شود.در معنی مجازی معادل "شیر مرد" در فارسی و مترادف "قوچ ایگید"(جوانمرد) و "ارَ آسلان"(ارسلان) در تركی است.

25 – آلوانا/الوانق / Alvana:

در فرهنگ معین یافت نگردید. دهخدا صرفاً به حالت الوانق اشاره  كرده و شرحی نداده است.

نظریه مولف فرهنگ ارك: مولف فرهنگ ارك برای این روستا دو معنی متصور است:

1-آل+وان: بركه­ی سرخ: در این معنی مشابهتی با نام روستایی در نزدیك آن با عنوان قیرمیزی گؤل دارد. 2-اسم روستا یادآور  نام اتحادیه طوایف آلبان و حكومت آلبان می­باشد این حكومت در دوران باستان در بخش بزرگی از آذربایجان تاسیس گردید، در این گزینه از نظر لغوی به معنی سرزمین آلپ­ها و پهلوانان می­باشد.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:اسم روستا به صورت "آل وانا" ثبت گردیده است اما توضیحی بر اسم موجود نیست.در كتاب چایلی اسامی روستا  تقسیم بندی شده است كه اسم این روستا در ردیف  اسامی روستاهایی كه در آنها  واژه­ی "آغل" موجود می باشد  كه روستای" آل وانا" نیز در این دسته جای گرفته است.به عبارتی به زعم چایلی واژه­ی "وانا" در معنای "آغل" می باشد!

البته اسم این روستا در همین كتاب در گروه بندی دیگری با عنوان"اسامی روستاها با واژه ی آل":نیز ثبت گردیده است كه باز شرحی بر این اسم  موجود نیست.اما كلمه­ی "آل" را در معناهای زیر  داده است:(آل=خورشید,قرمز,بلند,نیرو).

مولف:آلوانا مركب از دو بخش "آل"+ "وانا" است:

الف:آل: واژه ای تركی است در معانی:1- سرخ و قرمز مثل(آل لاله=آلاله)2.بلند, مرتفع, مثل(آل آروادی= زنی افسانه در قصص آذربایجان كه زنی بلند بالا و كریه است كه  برای زن زائو مزاحمت ایجاد می كند.انسان برای كنترل آن سنجاقی را به یقه­ی او  قفل كرده و  آل آروادی را به سلطه­ی خویش در می آورد. آما آل آروادی روزی در كوچه در ازای دادن شیرنی و شكلات به بچه­ها از آنها می خواهد كه سنجاق یقه اش را باز كنند.بچه­ها نیز سنجاق را باز كرده و  آل آروادی در می رود)

ب. وانا: پسوند توپونیم ساز "-غان-ğan " "-قان-qan " (در تركی قاراخانی)، "گان -gan"، "-خان-xan " (در تركی باستان)، "-كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana ، كانkan ، جانcan ، وانvan ,واناvana، انan ، ...) نشان دهنده جا، مكان و محل­های جغرافیائی(برای توضیح مفصل به بخش توضیح گوگان یا توفارقان و یا ممقان رجوع شود)

نتیجه:

محتملاً آل+وانا= مكان مرتفع( آبادی كه در مكان بلند قرار گرفته است.)

26 – دستیری/دستجرد/ Dəstırı:

 در فرهنگ "معین" واژه­ی مستعمل بین مردم یعنی "دستیری" موجود نبود بلكه فقط به "دستجرد" اشاره كرده و آن را از واژه­ی  "دسكره" پهلوی می­داند كه به دستجرد تبدیل شده است و در معانی "قریه","زمین هموار" و "بنایی مثل كوشك"  توضیح داده است.در دهخدا نیز صرفاً بدون توضیح بر ریشه­ی اسم به فرم "دستجرد" اشاره داشته است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی در كتابش "دستیری"را  در مفهوم "گرگ زنده" ارایه داده است.

فرهنگ ارك: واژه­ی "دستیری" را چنین توضیح داده است:« نام روستایی از توابع تبریز و نام "ایل" می باشد.»

مولف: دستجرد نام روستاهایی عمدتاً در مناطق ترك­نشین است.مثلاً از توابع اهر,آستانا,سبزوار,بویین­زهرا در  تاروم,اراك,فسا,همدان, كبودرآهنگ,قوم(قم),ضیا آباد,ساوه و میانه و نیز نام محلی در مرو  و بلخ  می باشد كه هر دو شهر در تاریخ ترك نشین بوده اند و همانا بلخ زادگاه  مولوی است.در تركی كلمه­ی "تستی"(təsti) در معنی "كوزه" كاربرد دارد.احتمالاً می تواند از همین واژه باشد و نام روستا چیزی در مایه های"تَستی یئری" بوده است .تَستی یئری =تستی یری= تستیری= دستیری.تبدیل حرف "ت" به "د"هم در تركی به وفور اتفاق می افتد مثل:دانسو(شبنم)در بین آذربایجانی­ها و  تانسو(شبنم ) در تركی آناتولی. كلاً روستا می­تواند در معنی"سرزمین كوزه" یا "محل درست كردن تئستی" باشد.

البته احتمال دیگری نیزبه این شرح  وجود دارد:

در تاریخ دیرین ترك­ها "دس- Dəs" به معنی "گرگ وتیره­ای از ترك­ها" آمده است محتملاً می تواند مركب از دو واژه­ی"دس + تیری (دیری )" باشد در مفهوم "گرگ زنده – گرگ جاوید یا ایل جاوید".البته تبدیل حرف " د" به " ت" در تركی ملموس است.

27- قیشلاق/قشلاق/Qışlaq:

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی نیز در معنی مصطلح  آن یعنی "گرمسار" آورده است.

مولف: اصل كلمه تركی است و به فارسی نیز ورود پیدا كرده است.به جایی اطلاق می شود كه در زمستان گله گوسفند را به آنجا كوچ داده و در آنجا ساكن شوند.در جای- جای ایران و به خصوص آذربایجان واژه چه به صورت مفرد و چه به صورت مركب  بر خیلی از مكان­ها اطلاق شده است  و لغت شناسان فارس و ترك بر این معنی صحه گذاشته و اجماع دارند.این كلمه به فارسی نیز ورود پیدا كرده است.البته  از سال 1319 فرهنگستان زبان فارسی برای این كلمه معادل "گرمسار" را انتخاب كرده­اند به طوری­كه در سال 1319 به تصویب فرهنگستان زبان فارسی شهر گرمسار كنونی را كه "قشلاق" نام داشت به گرمسار تغییر نام دادند(نگاه كنید به بولتن  فرهنگستان زبان فارسی- سال 1319).

28 –شیخ قالا / قلعه شیخ/ Şıx qala

در فرهنگ­های فارسی یافت نگردید.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:اسم این روستا را "ایشیق قالا" ثبت كرده است  و توضیحی نیاورده است ولی از  دیگر ایضاحات این بخش و كلاً آنچه كه از اسم روستا بر می­آید به نظر وی در معنی متعارف آن یعنی "قلعه نورانی" می باشد.

(البته به جهت اینكه شیخ در تلفظ مردم خیلی نرم ادا می شود "şıx"  بعید نمی نماید كه همان ایشیق باشد.همچنانكه روستایی موسوم به               "ایشیق تاباق"  از توابع "میانا" را به "شیخ طبق" تغییر داده اند ولی با اینحال بین مردم "ایشیق تاباق" استعمال می شود.)

مولف: اگر از واژه­ی "شیخ"عربی بود به شكل"şeyx" تلفظ می­شد نه "Şıx" بلكه محتملاً از همان "ایشیق" است كه حرف نرم"ای"(ı) حذف شده و به صورت "شیخ" تلفظ می­شود+"قالا"(قلعه)ی تركی  تشكیل شده است و "قلعه­ی نورانی و روشن= دژ نور گیر"معنی دارد.

29 – خاسیل یا خاسیللی /خاصلو/Xasıl:

دهخدا  صرفاً به فرم خاصلو اشاره كرده است و توضیحی افزون از نام روستا نیاورده است.فرهنگ­های تركی و فارسی "خاص" را از واژه­ی عربی  دانسته و معانی "متفاوت","برگزدیده" و"ممتاز" را بر آن نوشته­اند.این كلمه عمدتاً در تركی هم در همین معانی  به كار رفته است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی به صورت "خاس لی" آورده و "مكان برگزیده" یا  "سرزمین كاس­ها" معنی نموده است.خاس = برگزیده  و كاس = نام طایفه(ای از تركان) + لی  "پسوند مالكیت".

مولف:محتملاً این روستا از دو واژه­ی "خاص"+ "ایل" تشكیل شده است.

الف.خاص:بعید نیست كه مربوط به قوم "كاس" باشد.كاس قومی قدیمی از ترك­ها بوده است.رد این قوم یعنی "كاس" در ریشه­ی بسیاری از  شهرها و طوایف امروزین دیده می شود. مثل قافقاز(قاف+كاس)- خزر(كاس+ار)-قازاق(كاس+آق)- قزوین(كاسپین)

ب.ایل:در معنی طایفه و ایل امروزین

نتیجه: كاس ایل=خاص ایل=خاصیل

30 – نه دیللی(نه دیرلی)/نادیلو/Nedilli:

هیچ یك از فرم­های  نام این روستا در دهخدا یافت نگردید.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در كتاب چایلی این روستا به صورت "نادارلی" ثبت شده است اما شرحی بر این اسم موجود نیست.

مولف:نام این روستا میان مردم "نه دیل­لی" است  اما در یك برهه بر اساس همان سیاست تغییر اسامی غیر فارسی نام روستا تبدیل به      "نادینلو" گردید و به جهت معنای آن در مفهوم "نا+ دین لو" به جهت تداعی"بی دینی" مورد اعتراض كثیری از مردم منطقه و روستا قرار گرفت و سپس تبدیل به "نادیلو" گردید.هیچ یك از واژه­های مذكور در فرهنگ فارسی پیدا نگردید ولی "نه دیللی" را می­توان چنین دانست:

نه­دیرلی(نادرلو):"نادر" از واژه­ی"ندیر" یعنی همان "نادر"می­باشد كه در معنای متعارفش "كم- ویژه" است. یعنی نام روستا "نه دیرلی"می باشد  كه  قالب آن در فارسی همان "نادرلو" می باشد كه به جهت توالی دو حرف  "ر" و "ل" به جهت سهولت  به مرور زمان حرف" ر" به "ل" تبدیل شده است. یعنی "جای نادر و ویژه" یا "منصوب به جای نادر و بعید"                                      Nədirli= Nədilli

31- گواهیر/گواهر/Gəvahir:

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی اسم این روستا را "گاواییر" ثبت كرده و"گاو" را به معنی "صدا" و"ییر" را همان"یئر در مفهوم زمین" دانسته است و در كل روستا را در مفهوم "مكان صدا" یادداشت نموده است.

مولف: از واژه­ی "جواهیر" است.تبدیل حرف "ج" به "گ" در منطقه به خصوص در لهجه­ی اهالی شهر مراغه به راحتی ملموس است و البته در زبان فارسی نیز مراد از "گواهر" همان "جواهر" است.كلمه ریشه­ی عربی دارد اما زمان زیادی است كه به تركی وارد و جزو گنجینه­ی لغات تركی گردیده است.ضمناً در شعر"باشینا دوندویوم توفارقان چایی" از این روستا نیز نام رفته است كه "جواهیر" تلفظ می­شود.

البته "گاوا ییر" نام چندین روستا در آذربایجان است كه در دوره­ی پهلوی به "گواهر یا جواهر" تغییر داده اند.اما  به هر حال در تلفظ مردم منطقه "گواهیر" استعمال می شود و ما در این تحقیق مبنا را گویش مردم قرار دادیم.

32- كوخالی= كووخالی/ كوخالو/Kovxalı:

در فرهنگ معین و دیگر فرهنگ­های فارسی این واژه یافت نگردید در دهخدا به قالب "كوخالو" اشاره شده كه از توابع عجب شیر  آورده است و به روستای با این نام در آذرشهر اشاره نشده است.اما "كووخالی" از روستاهای  تابع تبریز و بستان آباد نیز هست.از این  ریشه می توان به نام روستاهایی  "كووخان" در میاندواب,"كووخا قیشلاقی" در میانه اشاره كرد.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در معنی  دارای كوخا(كتخدا) آورده است.

مولف: كلاً واژه­ی "كووخا" در تركی به  كسی اطلاق می شود كه "محافظ مزارع كاشت" است.به عبارتی به "كتخدا" نیز اطلاق می شود   (ارك – دیل دنیز)."كووخالی" به معنی "منصوب به سرزمین محافظان مزارع كشت" یا "طایفه­ای كه از مزارع محافظت می نمایند" یا    "از ایل نگهبانان" یا "كسانی كه به نگهبانی" و محافظت  روستا مشغول هستند.به عبارتی ساده "كووخا" در معنی "كتخدا" است.

33- آلا كۆزه /امیر دیزج/Ala küzə:

لفظ "آلا كوزه" در معین و دهخدا یافت نگردید.فرهنگ معین كلمه­ی"امیر" را عربی می داند در حالی­كه فرهنگ­های تركی به اتفاق "امیر" را واژه­ای تركی می دانند.كلمه­ی "امیر"چه به صورت مفرد چه به صورت  تركیبی در نام برخی مكان­ها استفاده می شود (فرهنگ  ارك حداقل 42 مورد را اشاره دارد ) و برای دریافت معنی "دیزج" یا "دیزه" به  توضیح محله­ی "دیزه" از محلات  آذرشهر  رجوع شود.اما نام روستا بین مردم "آلا كوزه" است و "امیر دیزج" صرفاً  در مكاتبات اداری به كار می رود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:این كتاب "امیر دیزه" را در معنی  دیزه­ی سرزمین "ام" آورده است.وی "دیزه" را در معنی "جای تپه مانند­ی كه دارای آب  است" و"ام" را در معنی "عمو" می داند.

آلا كۆزه:

مولف:"آلا" در تركی معنای­های مختلفی دارد و از آن جمله  معنی كه بتواند در اماكن و در این واژه مناسب باشد در معانی "مختلف-غیر خالص" یا به عبارتی چیزی كه دو چیز قاطی داشته باشد  مثل"آلاایت" به معنی"سگی كه  به رنگ یكسان نیست و حداقل از دو رنگ می باشد" است."كۆز" در تركی در معانی "جایی  برای نگه داری  بره گوسفند- پاییز- محل خرمن" است.همچنین "كوزه" در معنی متعارف آن "ظرف كوزه" نیز می باشد كه وسیله ای برای برداشت و نگه داری آب است.

 اگر معنی اول را مراد قرار دهیم با تركیب این دو واژه  روستا  در معنی "سرزمینی دارای آغل های جورواجور" می تواند  باشد  و اگر معنی دوم را مبنا قرار دهیم به معنی "كوزه­های مختلف و جور وا جور  یا همان كوزه های رنگ وا رنگ" است كه معنی اخیر  دسترس تر به  ذهن می باشد .

34-زینتلی/ زینت الدین/Zeynətli:

 در فرهنگ معین اشارتی یافت نشد. دهخدا  صرفاًزینت الدین را روستایی در كرمانشاه و مشهد می داند.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در كتاب چایلی این روستا به صورت "زینت­لی" ثبت شده است.اما توضیحی بر این اسم وجود ندارد. 

مولف:احتمالاً از واژه­ی"زینت" در معنی "آرایش" و "اسم خاص" می­باشد.

35 – چروه­ری/چهار برود/ Çərvərı:

واژه­ی "چرو ه­ری" و "چهار برود" هیچ كدام در فرهنگ فارسی معین یافت نگردید.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی واژه­ی"چورو-Çüru "را به معنی "سود و منغعت" دانسته ومعنی روستا را "دژ روشنایی یا مزرعه روشنایی" آورده است.

مولف:چروری در معنی "دژ نور گیر" است.فرهنگ­های تركی از جمله  فرهنگ"ارك" نیز  واژه­ی "چروه­ری"را به معنی"دژ روشن"و "جای نورگیر و روشن" آورده است."چروه ری"علاوه بر منطقه آذرشهر  نام روستایی از توابع  مراغه نیز هست.

(این روستا تابع شهرستان عجب­شیر است اما به جهت این كه سال­های متمادی تابع آذرشهر بوده و اغلب برای رتق و فتق امورات اداری خویش به آذرشهر  آمد و شد دارند در اینجا آورده شد.این روستا در مسیر روستاهای قرمیزی گؤل- سیغئش است)

36 – تاجیننی= تاجینلی/ تاج الدین / Tacınnı=Tacınlı:

در فرهنگ معین یافت نگردید.دهخدا صرفا" روستایی در دره گز را به نام "تاج الدین" آورده است.

مولف: "تاج" در فرهنگ­های تركی  در معناهای "كلاه"  و به تبع آن "تاج پادشاهان", "تاج در حیوانات", "تاج در گیاهان" و نیز به معنی مجازی "اقتدار" آمده است.البته  از واژه­های قدیم تركی "تاجانماق" در معنی"خوداری كردن" موجود است و محتملاً ازاین واژه به معنی"مقاوم-ایستاده" می تواند باشد در معنی "ولایت مقاوم و ایستاده" در برابر تهاجم.

37 – گودول /كابدول /godul:

 به مانند دیگر اسامی مجعول "كابدول" نیز در فرهنگ معین  و دهخدا یافت نگردید.فرهنگ دهخدا صرفاً به نام و موقعیت جغرافیای این روستا  اشاره كرده است و به شكل "كابدول" آورده است.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:چایلی چنین روستایی را برای شهرستان آذرشهر ثبت نكرده است ولی در توضیح این اسم  از توابع اهر و ملكان چنین آورده است:"گاو" یا "گو" در معنی "صدا"  و "دول " هم در معنی متعارف در تركی یعنی "بیوه" است كه مفهوم واژه "صدای بیوه"می باشد.

مولف:"گٶدول" در لغت نامه­های تركی در معانی "آدم كوتاه قد و خپل-عروسك چوبی-ته كوزه­ی شكسته كه معمولاً در آن برای مرغ و خروس­ها دان و آب قرار می­دهند- محل بریده شدن بند ناف در حیوانات" آمده است.شهرستان­های اهر و ملكان نیز روستایی تابع  به این اسم دارند.اینك این روستا خالی از سكنه می­باشد.هم چنین"گودول" نام  شهر كوچكی در نزدیكی آنكارا پایتخت تركیه می باشد.

در خود آذرشهر سراغ است كه "گودول" لقبی برای برخی افراد "كوتاه و قد و خپل"نیز است.

ابتدا به دو نوشته ذیل  كه با تلخیص ازاینترنت برداشت شده است نگاهی داشته باشیم:

«گودول:به قسمت‌هایی از شهر گفته می‌شود كه برای كاهش سرعت ماشین‌ها و ضربه زدن به كمك‌ها و شاسی انواع ماشین تعبیه می‌شود. شامل چاله‌ها و ترك‌هایی می‌شود كه در جاهایی مخصوص و حساس از آسفالت، مانند دور میدان‌ها، دور برگردان بلوار بین شهری، تقاطع‌های پر رفت و آمد و مانند آن به وجود آورده می‌شود. برخی زبان شناسان معتقدند كه این واژه اصالت سبزواری دارد و اولین بار در خیابان‌های این شهر ساخته شد و همچنان هم در خیابان‌ها و اتوبان‌های آن مرسوم است. از ابتكارات مسؤولین مرتبط با خیابان‌ها بوده و به هیچ وجه قابل ترمیم نیست.»

[از فهوای این مطلب نیز بر می آید  كه گودول در معنی برجستگی است و البته می دانیم كه سبزوار  منطقه­ی ترك نشین  است.]

«گودول یعنی بچه­ای چاق و شیطون، نامی كه در كودكی برای اذیت كردنم استفاده می شد...»

[آدم خپل,بر آمده­گی و برجسته گی هایی دارد مثل برجستگی شكم]

ازطرفی بایستی گفت كه "كَبدیل" تلفظی دیگر از نام روستا می­باشد  و  همانا "كَب/ كَپ/ كؤپ" در معنی "برآمده/ برجسته" است و "دیل" نیز در معنی"دماغه و نوار" است  و در كل نام روستا در معنی "منطقه­ی مرتفعی كه بر  دماغه واقع است" یا  "منطقه­ی مرتفع نواری". مشابه "زولاق یئر"

"گودول" نام روستایی از توابع "اهر" نیز هست كه به "گاودل" تغییرداده شده است.

38- هف چشمه/ هفت چشمه/Həf çeşmə:

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:"هفت" =از اعداد اساطیری است و نام روستا در معنی متعارف آن "هفت چشمه" است.

مولف: از روستاهای توابع شبستر و میانه نیز می باشد.در معنای متعارفش(هفت چشمه)می باشد.ممكن است كه 7 چشمه در این روستا موجود نباشد و مراد از "هفت" زیادی چشمه باشد.البته اگر این اسم,از اسامی مجعول نباشند. چرا كه مثلا"  اسم منطقه­ی "یئددی گؤز" در سولدوز(نقده)چندین سال پیش(حدوداً 1387) به "هفت چشمه" تغییر داده شده است , و همچنین "یئددی بولوك" در نزدیكی سردابه  اردبیل به "هفت چشمه" و همچنین "یئددی بولاق" در میانه  نیز به "هفت چشمه" تغییر داده شده است و محتملاً«هفت چشمه» در آذرشهر نیز سال­ها پیش چنین تغییری به خود دیده است كه بایستی مورد بررسی قرار گیرد.

شهرهای منطقه

1- تمییری/تیمورلو/Təmiyrı:

درفرهنگ معین اشارتی به این واژه موجود نبود.

فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:در معنی آهن و منسوب به آهنی آورده شده است.

مولف:تمییر = دمیر به معنی آهن می باشد.تیمور نیز از همین واژه­ی تركی  می باشد كه به فارسی هم ورود پیدا كرده است.(برهان قاطع – دیوان لغات الترك)كه عموماً لغت­شناسان فارسی از جمله فرهنگ دهخدا و لغت­شناسان ترك همه بر آن صحه گذاشته­اند .تمییری = تمیرلی = دارای آهن = آهنین = محكم

2- ماماغان/ ممقان/ Mamağan:

"ممقان" نام روستایی از توابع قئیدار زنجان نیز هست.در فرهنگ معین اشارتی وجود نداشت.فرهنگ دهخدا جز اشاره به نام این شهر به صورت"ممقان"و موقعیت جغرافیایی اش شرحی بر اسم نیاورده است.در تلفظ مردم منطقه به صورت "ماماغان" ادا می­شود.در باره­ی اسم این شهر مطالبی زیادی آورده شده است كه بیشتر نگرشی سطحی می­باشند. مثلا؛

1.روایتی موجود است: كه در این مكان پستان­های مادران را بریده اند و به نام "ممه قان" یعنی "پستان خونی" معروف شده است.!!! (منبع:از زبان برخی مردم منطقه)

این نظریه را حتی برخی محققین منطقه به نحوی تایید كرده­اند:

«... قاشقا آرخی اۆسته آغاج دعواسی كند اهلی سالیب                                                

 ای باسان كؤشنی ایستر گیره میدانه دئییر ممقان دعواسی بیردن بیره دوشدی یادیما                                                               كسیلیبدیر ممه لر ثود دونه لی قانه دئییر

یونجالیقدا قورماز ملا یوسف ثانی او دور                                                      

 گئچه جك بو سؤز عثمانلی یا افغانه دئییر...»!!!

عباس مهیار(توفارقانلی)

(با این اوصاف لابد روستایی در مراغه به اسم "ممه شیر " را  بایستی گفت كه حتماً در این روستا نیز  "پستان­ها  پر از شیر" شده  است و اسم روستا را "ممه شیر" گفته اند؟!!

  یا اینكه ایا  در"ممقان" تابع " قئیدار" زنجان نیز پستان ها بریده شده است و اسمش ممقان شده است؟

 و دیگر این كه سوال پیش می آید كه؛قبل از بریدن پستان مادران آیا این مكان اسمی نداشته است؟؟

عموماً این طیف برداشت­ها را مغرضانی برزبان­ها انداخته اند كه مردم منطقه را خونریز جلوه دهند.مثلا ً "توفارقان" را "دیوار خونین", "وایقان"از توابع شبستر را درمعنی" ای وای خون " و "ممقان" را   در معنی" پستان خونین" دانسته­اند.)

2.روایت بسیط دیگری نیز  موجود است:در زمان  حكومت "قاآن" این منطقه  توسط "قاآن" به مادرش  بخشیده شد كه به "مام قاآن" مشهور شد و "توفارقان" نیز توسط "قاآن" به خواهرش بخشیده شد كه "ده +خواهر + قاآن" نام گرفت  و  محل " گوگن" نیز  جایگاه گله گاو "قا آن" بود كه "گاو قاآن" نام گرفته  است!!!

حتی اگر این نظریه را درست فرض بگیریم-كه نیست- سوالی پیش می­آید كه ؛ آیا هر 3 منطقه با مشهور شدن به اسامی جدید اشان اسم اولیه اشان از بین رفته و اینك هیچ كدام بر ما معلوم نیست؟ چرا حداقل  نام اولیه یكی از این مناطق  در تاریخ باقی نمانده است؟ چرا حداقل در نوشته ای به نام سابق یكی از این سه منطقه برنمی خوریم؟(منبع:از زبان برخی مردم منطقه)

3.فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی: ماما=دای حامی زنان, بی­بی ,عمه, گاوی در میان گاوهای گاوآهن.چایلی با این توصیف ماماغان را در مفهوم "مكان صاحب حامی زنان  یا روح حامی زنان" معنی كرده است.

4.معنی نام­های ممقان و هریس:

نام ممقان را می­شود به صورت اوستایی "مهی مغان" یعنی "جایگاه زیست قبیله روحانیمغان" بازسازی نمود. اما نام هریس مركب می نماید از اجزاء اوستایی هر یعنی آب جاری وایس یعنی نیرومند در مجموع یعنی دارای آب جاری نیرومند!!!؟

سایت tarikhema.ir/www-بی نام- ۲۰ دی ۱۳۹۰

5.عده‌ای نیز بر این عقیده‌اند كه نام واقعی ممقان "مامغان" و به‌معنای "شهر مغان" بوده‌است.(منبع:اینترنت)

 6.نقل قول دیگری كه معقول‌تر به‌نظر می‌رسد،حاكی از آن است كه نام شهر در گذشته "مامگان" بوده‌است و پس از یورش اعراب به "مامقان" و بعدها به "ممقان" تغییر پیدا كرده‌است. (منبع:اینترنت)

7.نظریه­ی مولف:كلمه­ی "مامان" كم و بیش در نام  اماكن دیده می شود مثل "مامان" از توابع میانه  یا "ماماهان" از توابع رزن ."مامالو" از توابع شاهین دژ.

"ماماغان" از دو جزء"ماما"+"غان" تشكیل شده است.

الف."ماما" یا "مامان" به  معنی سرزمین مادری و اجدادی است(فرهنگ  تركی ارك )

ب. پسوند توپونیم ساز "غان-ğan" "قان-qan" (در تركی قاراخانی)، "گان-gan"،"خان-xan " (در تركی باستان)، "كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana، كانkan، جانcan، وانvan، انan، ...) نشان دهنده جا، مكان و محلهای جغرافیائی و همچنین سازنده عناوین (مانند "بورخانBurxan"-بودا،"تنگریكه­نTәñrikәn "-اعلیحضرت، "تارخان Tarxan"، "باشقانBaşqan ") در زبان تركی است. ریشه این پسوندها را می توان همزمان در زبان­های گوناگون "اورال آلتائی" مانند تركی و زبان­های پروتوتوركی  مثل "سومری" ردیابی نمود. این پسوند-كلمه كه در زبان موغولی نیز موجود بوده و بویژه پس از عناوین شخصیت­ها، نام رودخانه و كوه­ها آورده می شود، به حد وفور در نام­های جغرافیائی سراسر آزربایجان و ایران و دیگر مناطق ترك نشین بكار رفته است. برخی بر این عقیده­اند كه پسوند "-قان-qan" از طریق قوم و یا اتحادیه اقوام پروتوتورك ساكا به زبان پارتیان و از آنجا به زبان­های ایرانی پیش از اسلام وارد گردیده و پس از استیلای عرب و نفوذ فرهنگ زبانی عربی، تبدیل به "-جان-can " شده است.

نتیجه:

 در كل مراد از ماما+غان=ماماغان=ماماقان عبارت از "محل مادری","سرزمین مادری و اجدادی" به عبارت بهتر معادل "مام میهن" در فارسی است.

3- گووگان =گووگن/Gövgən =gövgan

 (منبع نظریات  شماره ی  2 تا شماره ی  6 , از سایت شورای شهر گوگان  برداشت شده است.)

به اشكال  مختلف "گوگن – گاوگان – گوگان"  گفته شده است.در فرهنگ دهخدا تلفظ "گوگن" یافت نگردید و  تنها صورت "گاوگان" آمده است  كه  شرحی بر ریشه شناسی آن نیز موجود  نیست  والبته در جایی دیگر و در اشاره به روستای "دستیری"( دستجرد) از تابع گوگان نام "گوگن" را به صورت "گاوان" داده است.

1.نظریه­ی فرهنگ "ارك": درتوضیح گوگان چنین آورده است:«گووگان: آذرشهرین 7 كیلومتریسینده .............و گوك +ان:گؤیلره عایید.یعنی در معنی "سرزمینی آسمانی»(گوك همان گوی است كه در گذشته به صورت گوك تلفظ می­شده است.)

2.نظریه­ی رایج  میان گروهی از مردم: در زمان  حكومت "قاآن" منطقه ی ممقان   توسط "قاآن" به مادرش  بخشیده شد كه به "مام قاآن" مشهور شده است و "توفارقان" نیز توسط "قاآن" به خواهرش بخشیده شد كه "ده +خواهر+ قاآن" نام گرفت و محل "گوگن" نیز  جایگاه گله گاوهای "قا آن" بود كه "گاو قاآن" نام گرفته  است!!!

(حتی اگر این نظریه را درست فرض بگیریم سوالی پیش می آید كه ؛ آیا هر 3 منطقه با مشهور شدن به اسامی جدید اشان اسم اولیه اشان از بین رفته و اینك هیچ كدام بر ما معلوم نیست ؟ چرا حداقل  نام اولیه یكی از این مناطق  در تاریخ باقی نمانده است ؟ چرا حداقل در نوشته ای به نام سابق یكی از این سه منطقه برنمی خوریم؟)

3.برخی­ها معتقدند: نام شهر"گیوكان" بوده كه از تركیب دو كلمه­ی"گیو"به معنی "پهلوان"+ "كان" به معنی سرزمین  می باشد.در كل در معنی "سرزمین پهلوانان" می باشد.

(اگرچه معنی خوبی بر این واژه آورده شده است اما گیوكان چه طور به گوگن تبدیل شده است خدا می داند!؟)

4.در نظریه­ی دیگر:این شهر همان "گاوگان"بوده است كه پس از استیلای اعراب به جهت اینكه حرف "گ"در عربی وجود ندارد  به "كاوكان" تبدیل شده است همچنانكه زنگان به "زنجان" تغیر یافته است.

(البته به رغم این نظریه "زنجان"همچنان در تلفظ افراد سالخورده "زنگان " است و از طرفی این شهر نیز در تلفظ همه "گوگن" یا "گاوگان" تلفظ می­شود و حرف "گ" به هیچ وجه به حرف "ك" تبدیل نشده است.)

5.در نظریه­ی دیگر:(ی) گوگان در اصل از كلمه­ی "بكاول" است كه به صورت مخفف "كاول" تبدیل شده است و چون بر مسیر كاروانیان بوده است این نام را گرفته است.

(ظریفی پرسید: كی و كجا و چه كسانی "گوگن" را " كاول" نامیده اند و "كاول به چه شكل به "گوگن" در آمده است؟!)

6.در نظریه­ای دیگر:(ی) عقیده بر این است كه نام این شهر  از شاهنامه  برگرفته شده است كه منسوب به خاندان "كاوكون" می باشد:

«سپهدار چون  قارن كاوگان                                                                                          

 به پیش سپاه اندرون  آوكان»

7.فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:"گو" و "گاو" را در معنی"صدا" و "گان" را درمعنی "صاحب و آفریننده" و كلاً درمفهوم "مالك صدا– آفریننده صدا" می داند.

8.نظریه­ی مولف:

"گوو" در اسامی روستاها و دیگر مكان­ها در آذربایجان زیاد به كار رفته است "گوودول" نام روستایی در اهر و نام رودی در هشترود-"گووزان" نام كوهی در سلماس – "گووزین" نام كوهی در ابهر – "گوو داغ" نام كوهی در مشگین –"گوو" نام روستایی در میانه –      "گوور" روستایی در اردبیل –"گوولان" روستایی در سلماس- "گووكان" نام كوهی در فریدون شهر.

نام این شهر در تلفظ مردم منطقه" گووگن" است.

این واژه از دو بخش"گو"(گوو) + گن=گان) تشكیل شده است.

الف." گوو" یا "گوی" یا "گوك"(Göv-Gök(Göy-در تركی در معانی"آسمانی" و به تبع رنگ آسمان در معنی "آبی" نیز به كار می رود.از جمله  در تاریخ  نام طایفه ای از تركان "گوك توركلر" بوده است  كه به "ترك­های آسمانی" مشهور بوده و دولت­های قدرتمندی نیز پایه ریزی كرده اند .منظور از اصطلاح "آسمانی"  نیز مراد "مقدس" می­باشد.

یك نكته:

اصولاً در راستای سیاست­های رضاخانی در فارسی نمودن اسامی اماكن  كلاً هر اسمی كه در تركیبش "گوو" بوده است به "گاو" تبدیل شده است مثل(گوئین=گاوآهن از توابع كلیبر),و (گوو كول=گاو گل),(سیرخا گوو=سرخه­گاو),(گؤیئری=گاوینه رود),(گؤولوك =گاولیق),(گؤو=گاو)همگی از توابع میانه و(پیر گؤك اَر =پیرگاو گل از توابع زنگان),(گووساران= گاو زبان و  گؤوسر=گاو سر ازتوابع اهر),( گوووس = گاو خسب ازتوابع تارم زنجان)  و ده­ها مورد دیگر نیز موجود است همچنانكه در هر اسمی "بولاق" بوده است  كلاً به "بلاغ" و "دره" در تركیب اسامی نیز به "درق" تبدیل شده است.

و در راستای همین سیاست در دوره­ی پهلوی  "گووگن" نیز به "گاوگان" تبدیل شد اما به جهت نارضایتی مردم از كلمه­ی"گاو" یواش –یواش واژه" گوگان " به جای "گاوگان" رایج شد.

ب. پسوند توپونیم ساز "-غان-ğan " "-قان-qan" (در تركی قاراخانی)، "گان -gan"، "-خان-xan " (در تركی باستان)، "-كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana ، كانkan ، جانcan ، وانvan ، انan ، ...) نشان دهنده جا، مكان و محلهای جغرافیائی و همچنین سازنده عناوین (مانند "بورخانBurxan "-بودا، "تنگریكه­نTәñrikәn "-اعلیحضرت، "تارخان Tarxan"، "باشقانBaşqan ") در زبان تركی است. ریشه این پسوندها را می توان همزمان در زبان­های گوناگون "اورال آلتائی" مانند تركی و زبان­های پروتوتوركی  مثل "سومری" ردیابی نمود. این پسوند-كلمه كه در زبان موغولی نیز موجود بوده و بویژه پس از عناوین شخصیت­ها، نام رودخانه و كوه­ها آورده می شود، به حد وفور در نامهای جغرافیائی سراسر آزربایجان و ایران و دیگر مناطق ترك نشین بكار رفته است. برخی بر این عقیده اند كه پسوند "-قان-qan" از طریق قوم و یا اتحادیه اقوام پروتوتورك ساكا به زبان پارتیان و از آنجا به زبان­های ایرانی پیش از اسلام وارد گردیده و پس از استیلای عرب و نفوذ فرهنگ زبانی عربی، تبدیل به "-جان-can " شده است.

نتیجه:

گوو(آسمانی= مقدس)+ گان( مكان=سرزمین) = سرزمین آسمانی=سرزمین مقدس(شهر یا آبادی آسمانی و مقدس)

4- توفارقان/دهخوارقان/ Tufarqan:

آذرشهر كه در میان مردم "توفارقان" نامیده می شد در 1316ش برحسب پیشنهاد فرهنگستان ایران (فرهنگستان قدیم) و تصویب وزارت معارف وقت، بواسطه وجود آذركوه و آتشكده به نام آذرشهر تغییر یافت. امّا در اسفند 1325ش با تصویب وزارت كشور نام دهخوارقان بر آن نهاده شد. در سال­های پس از آن مجدداً نام آذرشهر متداول گردید.

درزمینه­ی ریشه­ی نام "توفارقان"حداقل 7 نظریه ارایه شده است كه به هر 9   نظریه به علاوه نظریه مولف این مبحث اشاره  می شود:

1.دكتر سلیم استاد اسبق دانشكده­ی ادبیات و علوم انسانی تبریز:ریشه ی واژه­ی "دهخوارقان"را مركب از "ده+خوار+ق+ ان" می داند.

الف.ده : به معنای وسیع تر از قریه و زمانی به كشور یا منطقه­ی وسیعی اطلاق می شود.

ب.خوار: سرزمینی پست مشرف به  كوه مثل خوار ورامین.

ج.ق: پسوند نسبت است.

د.ان: پسوند نسبت است.

و كلاً به معنی "دشت متكی به كوه یا دامنه­ی كوه" است.

2."معجم البلدان" اثر یاقوت حموی:این كتاب از "دهخوارقان" به نام "ده نخیرجان" یاد می­كند و آن را اسم خزانه دار كسری پادشاه ایران می داند.

3.برخی­ها گویند:قطران پادشاهی بود در دامنه­ی كوه "پیر قطران" و پسرش "خوارقان" بنای این ولایت را پی ریزی می كند و ده به نام وی  یعنی "ده خوارقان" شهرت پیدا می كند.( كوه یا به عبارت بهتر تپه­ی پیر قطران همینك  به همین اسم در آذرشهر موجود است .)

4. در عهد "هلاكوخان" توسط خواهر "قاآن" این منطقه  رو به آبادانی می گذارد و  "ده خواهر قاآن" نام می گیرد.

5. نظریه­ی حسین م.گونئیلی:حسین م.گونئیلی در این باره بعد از توضیح مفصلی می گوید:

اسم این منطقه "دوخارخانلیغی"بوده است."دوخار" و "آوار" نام دو طایفه بزرگ ترك بوده اند كه خیلی از مناطق سكونت یافته­اند و منطقه به اسم آنها مشهور شده است مثل شیند آوار( شند آباد ) – حوكم آوار( حكم آباد) – بولگه آوار( بقرآباد)(اسامی داخل پرانتز اسامی مجعول می باشند كه در دوره­ی رضاخانی به این روستاها اطلاق شده است)

"دوخار خانلیغی" نیز به مرور زمان در اثر استعمال به صور زیر در آمده است: دوخارخانلیق= دوخارخان = دوخارقان = توقارقان

( این نظریه اولین بار در كتاب توفارقان از طرف نویسنده­ی این مبحث اشاعه گردید.)

[البته واژه "دوخارخان" در شعری از عاشیق عباس توفارقانلی نیز به چشم می­خورد.شعر زیر از داستان "عاشیق عباس و گولگز پری" است.این شعر توسط مرحوم علی كمالی(از نویسندگان توانمند معاصر از اهالی ساوه)از  مردم ساوه و اراك جمع آوری شده است.مردم این مناطق در جای -جای داستان "عاشیق عاباس و گولگز" از "توفارقانلی عباس" به اسم "دوخارخانلی عباس" و توفارقان را دوخارخان نام می­برند- مولف]

  دَلی گؤوول دور بیر دوْلان بو باغی                                                                               

 قیزیل گۆلو اییله, بوُداغیندان اؤپ!

  قوْلونو سال بو گـؤزلین بوْینــونا                                                                                   

دیلین­دن, دیشن­دن, دوْداغیندان اؤپ!

*

  منیم­ گؤولوم­ گۆل  اوٍزونه طالیب دیر                                                                                  

 بو جانیمی یارین عشقی آلیبدیر

  قارا تئلرینـی اوٍزه سالیبـــ دیر                                                                                            

 او تئلین آلتیندا یاناغیندان اؤپ

*

  منه چوْخدور بو گؤزلین ظولم ایشی                                                                               

 گؤزل كهلیك كیمی واردیر یئریشی

  اینجی­دن, صدف­دن, درَ  دن دیر دیشی                                                                              

 هیلاله بنزه­ین بوخاغیندان اؤپ!

*

  سوْنا كیمی گؤل ایچینده چالیشار                                                                                    

 عشق اوْدونا دوٍشوب, یانار, آلیشار

  اؤز یاریلا شیرین- شیرین دانیشار                                                                              

 بالدان شیرین اوْلان دوْداغیندان اؤپ!

*

  من قوُربانام بو گؤزلین نازینـــا                                                                                          

  یئتیشه­یدیم صؤحبتینه, سازینا

  دوْداغیمی قوْیایدیــم بوْغازینا                                                                                        

 دئیه­یدیم بیر یارین یاناغیندان اؤپ!

*

  باغریمی یاخیب دیر عشقین یاراسی                                                                              

  آغ اوٍزه تؤكولوب زوٍلفون سایـاسی

  یاناق لاری اوْلان پاییـز آلمــاسی                                                                                

   اوْلان گؤزو مارال سایاغیندان اؤپ

*

  باغچانی بسلرلر بارینــــدان اؤترو                                                                               

  "ساوه"نی تانیرلار نارینــدان اؤترو

   دوخارخانلی عباس, یارین­دان اؤترو                                                                               

  گئت شاه مردانین آیاغیندن اؤپ!

تمام نظریه­ها غیر از گزینه­ی 5 در توجیه "دهخوارقان" برآمده اند و هیچ یك درصدد توجیه  واژه­ی "توفارقان" كه در تلفظ رایج می باشد برنیامده است.این منطقه در تلفظ مردم "توفارقان" می باشد.علاوه بر آن در متون تركی و در اشاره به مشاهیری چون"عاشیق عاباس" این شهر"توفارقان" آمده است و در متون قدیمی به"دهخوارقان" اشاره ای نشده بلكه در متون عربی واریانت­هایی نزدیك به "توفارقان" مثل    "دخارقان"(دوخارقان) و در متون تركی واریانت­هایی از "توفارقان" و "توفارخان"و "دوخارخان" ثبت شده است و واژه­ی               "دهخوارقان" در صده­های اخیر برای فارسی نویسانی  كه  همگی سعی در فارسی شكل نمودن اسامی غیر فارسی داشته­اند ,پیدا گردیده است.حداقل در اواخر قرن 16 میلادی  یعنی چیزی در حدود 400 سال پیش به شعری از "عاشیق عباس" بر می­خوریم كه از این منطقه به نام "توفارقان" یاد می­كند:

من سنه جان دئدیم سنده منه جان

آلیش عشق اودونا منیم كیمی یان

آدیم عاشیق عاباس یئریم توفارقان

گاهدان آغالا گاهدان یادا سال منی

به هر حال تلفظ وآنچه كه در زبان مردم موجود است مبنا گرفته می­شود و از طرفی كلمات و اصطلاحات موجود در مثل و شعر به نسبت  گفتار عادی  كمتر دچار تغییر و تحول می­شود. به نظر نویسنده­ی این سطور  نظریه­ی  شماره­ی 5 نسبت به نظریه­های دیگر تكمیل­تر است چرا كه  اولاً واژه­ی "توفارقان" را توضیح داده است در ثانی اگر در نظریه­ی بالا در حالات مختلف تبدیل "دوخارخانلیق" به "توفارقان","دوخارقان" یعنی(دوخارخان = دوخارقان = توفارقان) را در نظر بگیریم اگر عمداً یا سهواً نویسنده ای در واژه­ی"دوخارقان" به جای حرف " واو" حرف " ه " قرار دهد یا به جهت ناخوانایی موردی از نوشته ها " واو" را با " ه" اشتباه گیرند "دهخارقان"به دست می آید و از طرفی حرف "ت" و "د"در تركی به راحتی قابل تبدیل به هم دیگر می­باشند و این چنین می­توان هر دو نام "توفارقان" و"دهخوارقان" را  توجیه كرد كه می تواند  ثبت  واژه­ی "دهخوارقان" به جای "توفارقان" را در سده­های اخیر جواب­گو باشد.

(ضمناً اشتباه  و عدم دقت در ثبت اسامی به خصوص اسامی تركی توسط  ثبت كنندگان غیر ترك و علی الخصوص فارس در  زمان­های سابق كم و بیش  دیده می شود مثلاً  ابن‎خردادبهْ یك‎بار آنجا را داخرقان (ص120) و بار دیگر «ده‎الخرقان» (ص 213) نامیده است.)

6.نظریه­ی اسماعیل هادی:هادی لغت شناس و مولف فرهنگ  ایتمیولوژیك "دیل دنیز" در كتاب  مذكور زیر واژه­ی "توفارقان"چنین  نظریه داده است:

نام یكی از ایلات قدیم آذربایجان بوده است  بعدا" نام شهری گردید  در نزدیكی تبریز كه امروزه به "آذرشهر" تغییر داده شده است.

 "عاباس توفارقانلی" عاشیق و شاعر معروف از این ایل می­باشد.بن كلمه از  فعل "تاوراماق" است.تووارماق = توفارماق= توفارقان  در مفهوم شتابنده , گردنده ( در اینجا مهاجر , كوچنده ) می باشد به اعتبار كوچندگی ایل توفارقان.

7. فرهنگ اسامی روستاهای آذربایجانشرقی:زیر واژه "توفارقان"چنین آورده است:

الف. توفار= دیوار - مرد توفا-  نام طایفه  ب. توفا = نام طایفه – ج.قان =خان= صاحب,آفریننده,مالك,خون در نهایت توفارقان ="آفریننده ی مرد  توفا"  یا "صاحب توفار"

8.جواد مفرد كلان- نظریه­ی اول:نامبرده در جایی چنین اظهار می دارد كه:«نام دهخوارگان را به صورت داخرقان و دخرقان هم ذكر كرده اند. این نام مركب از جزء اوستایی دا (ذا) یعنی ساختن و دادن و پیشكش كردن و آماده كردن آیین دینی است و جزء خور (خوار) كه در لفظ می خواری و شرابخواری (شرابخوری) به كار رفته است و علامت گان كه پسوند نسبت یا به معنی مكان است. نام آذری توفارگان به معنی محل منسوب به تفاله انگور است (كه لابد بعد از تهیه­ی آب انگور) بدست می آمده است.آذرشهر دارای باغ­های انگور فراوانی است. نام نخیرخان(محل شكار) كه آن را به دهخوارگان نسبت می دهند متعلق به قصبه­ی مجاور آن قاضی جهان (گاسی گیان= منطقه پر گیاه) بوده است. به نظر می رسد قصبه هایی كه در ایران به نام خوارگان معروف بوده و هستند، محل تهیه شراب انگور بوده اند.»!!؟

9- جواد مفرد كلان- نظریه دوم: مفرد كلان در جایی دیگر می گوید: كلمه داخر یعنی جزء اول داخرگان به عربی به معنی خوار و ذلیل و پیاله شرابخوری (صاغر) است.در نام دهخوارگان هم جزء خور یا خوار وجود دارد. از آنجاییكه آذرشهر محل انگور خیزی است به احتمال زیاد دهخوارگان به معنی شهر دارای میكده بوده است نه محل پست و خوار و گود. هیئت تركی دهخوارگان یعنی توفارگان محتملاً به معنی توفال گان محل ظرف مسی (كاسه و صاغر) است.!!؟

10.نظریه مولف(حسن-م.جعفرزاده)

در مورد نام این شهر بحث بر سر واژه­ی "توفارقان" باید باشد نه "دهخوارقان"چرا كه:

1.نام باستانی شهر توفارقان است 2. در دوره­ی معاصر و همینك نیز در میان مردم واژه­ی"توفارقان" رایج است نه "دهخوارقان" بلكه واژه­ی دهخوارقان از اسامی مجعول به شمار می رود و كسانی كه بحث  بر واژه­ی "دهخوارقان" داشته اند راه را به خطا رفته اند.

 به هر حال واژه­ی "توفارقان"را می­توان واژه­ای  مركب از "توفار" + "خان" دانست.

الف. معنی واژه­ی اول یعنی "توفار" همان "دیوار" است. امروزه هم كلمه "توفار" به معنی "دیوار"رایج است" توفارین(توفاغین/دوواغین) داغیلسین"(دیوارت فرو ریزد/ خانه ات به هم ریزد)

ب. معنی واژه­ی  دوم یعنی "قان" در معنی "جا" و "مكان" و در مفهوم "آبادی –شهر –خانه" و از این دست است.

 پسوند توپونیم ساز "-غان-ğan " "-قان-qan " (در تركی قاراخانی)، "-گان -gan"، "-خان-xan " (در تركی باستان)، "-كه­ن -kən" (در تركی باستان) و مشتقات آنها (قاناqana ، كانkan ، جانcan ، وانvan ، انan ، ...) نشان دهنده جا، مكان و محلهای جغرافیائی و همچنین سازنده عناوین (مانند "بورخانBurxan "-بودا، "تنگریكه­نTәñrikәn "-اعلیحضرت، "تارخان Tarxan"، "باشقانBaşqan ") در زبان تركی است. ریشه این پسوندها را می توان همزمان در زبان­های گوناگون اورال آلتائی مانند تركی و زبان­های پروتوتوركی  مثل "سومری" ردیابی نمود. این پسوند-كلمه كه در زبان موغولی نیز موجود بوده و بویژه پس از عناوین شخصیت­ها، نام رودخانه و كوه­ها آورده می شود، به حد وفور در نامهای جغرافیائی سراسر آزربایجان و ایران و دیگر مناطق ترك نشین بكار رفته است. برخی بر این عقیده اند كه پسوند "-قان-qan " از طریق قوم و یا اتحادیه اقوام پروتوتورك ساكا به زبان پارتیان و از آنجا به زبان­های ایرانی پیش از اسلام وارد گردیده و پس از استیلای عرب و نفوذ فرهنگ زبانی عربی، تبدیل به "-جان-can " شده است.

نتیجه در كل منظور از "توفارقان" یا مورد استعمال شده­ی آن "توفارغان" یا  "توفارخان" مشابه اصطلاحات "دیوار و خانه" -"خانه­ی حصارمند"-   "شهر دیوار دار" است كه مراد "آبادی امن و آباد و حصار دار","شهر اَمن و آباد" است.

توفارخان =توفارغان=توفارقان

همینك نیز نشانه هایی از این حصار و دیوار در شهر موجود است البته نه خود دیوار و حصار بلكه نشانه­هایی از اسم آن. در برخی از نقاط شهر علی­رغم اینكه اینك نشانی از قلعه و حصار اطراف شهر موجود نیست اما  نام "قالاقاپیسی" هنوز هم در زبان برخی از پیرمردان و پیرزنان شهر موجود است. یكی از این  ورودی­ها در منطقه­­ی میدان "امام حسین" دیگری در محل میدان "شهید عفاری" و دیگر در محل محله­ی " پیرلر" كه این محل­ها اگر چه اینك دست خوش تغییراتی شده­اند و نامی جدید یافته­اند اما در گذشته ای نه چندان دور كه نگارنده خود شنیده است " قالا قاپیسی" نام داشتند.

محلات شهر آذرشهر:

1-جیلفاء/جلفایی/Cılfa’:

فرهنگ معین به واژه­ی"جلفا" اشاره­ای نداشته است. اما اغلب فرهنگ­های فارسی "جلفا"را از واژه­ی "جولفا =جلفا"می دانند كه  تغییر یافته از واژه­ی"جولاه" در معنی"بافندگی" است.

"آذرشهر" اثر خاماچی:در همین معنی فارسی جلفا یعنی"بافنده" دانسته است.

مولف:اما فرهنگ­های تركی كلمه­ی "جلفا" را تغییر یافته"چول­پا=چولپا" یا "چول پاق"دانسته­اند  كه در معنی "بافنده­ی چول" یعنی "لباس" و از این دست است.

2- پَیَه پر/ پراپر/ Pəyəpər:

 در فرهنگ­های فارسی و از جمله دهخدا  و فرهنگ­های تركی  هیچ كدام ازواریانت­های این واژه  و نه واژه ای نزدیك به این واژه  یافت نگردید.

از آنجایی­كه مردم منطقه حرف "ر" را "ی" تلفظ می كنند,لذا اغلب جوانان امروزین  سعی دارند این حرف را درست تلفظ نمایند به همین جهت بعضاً برای درست ادا كردن حرف "ر" به قدری افراط می­نمایند كه از  آن ور بام می­افتند و می پندارند كه حرف "ی" در بعضی كلمات حرف" ر" است.مثلاً بعضاً  "پَیَه پی" را "پره پر" تلفظ می كنند.

مولف:در آذرشهر یك نوع  برف روب بزرگ و چوبی پهن  وجود دارد كه  از سایر برف روب­های معمولی بزرگتر  است كه به آن هم  "پَیه پی" می گویند.

"پَیه" در تركی در معنی "آغول – اصطبل" است.

"بر" نیز در تركی در معنی "محل/مكان/سطح" است.

در كل پَیه بر= "محل آغول" معنی دارد.

3- حالواء/ حلوایی/Halva’:

 در فرهنگ­های فارسی و تركی تنها معنی كه برای این كلمه موجود است عبارت از همان خوردنی"حلوا"می باشد كه ریشه­ی عربی دارد.

 4- آشاغی كوچه/ Aşağı küçə:

كلمه­ی تركیب تركی است در معنای "كوچه ی پایین" این كوچه در منتهاالیه پایین شهر قرار گرفته است.

5- حسنلی/حسنلو/Həsənlı:

در فرهنگ معین اشارتی وجود نداشت.

حسنلو نام روستایی از توابع اورمیه ,مشگین, شاهین دژ,كلیبر,قئیدار,سولدوز(نقده) و زنجان  هم هست.

مولف:"حسنلی" نام روستایی از توابع  قم هست  كه مردم این روستا از طایفه­ی شاهسون می باشند.این اسم به وفور در اسامی اماكن دیده می شود."حسنلی" نام ایلی از طایفه­ی "آروخلو" از ایل "شاهسون" همدان و ساوه نیز می­باشد.محتملاً این مكان به اسم شخص خاص یا طایفه­­ای  خاصی به همین اسم شهرت گرفته  است.

6- بیلسن/ بولحسن/Biləsən:

 در فرهنگ معین و دهخدا اشارتی  بر واژه­ی "بیلسن" موجود نبود.

مولف:"بیل" یا "بئل" هردو در تركی به معنی "كمر","دامنه" است و خصوصاً در اماكن جغرافیای نیز به فور  واژه "بئل" و"بیل" به كار رفته است مثل "چنلی بئل" كه پناهگاه قهرمان مبارزه علیه ظالم در تاریخ تركان "كوراغلو" بوده است بیل در اسامی  خیلی از اماكن مثل داش بئل ,بیله جك,شورا بیل,اردبیل ,اربیل,بیله ساوار ,گویجه بیل و ... دیده می شود.

این محله به صورت كمره­ی محله حسنلی است كه به صورت كمربند محله­ی حسنلی را احاطه كرده است.محتملاً به همین نام خوانده می­شود چونكه محله­ی تاریخی و بزرگ و مشهور حسنلی را كه یكی از مركزی ترین محلات شهر است به صورت كمره­ی احاطه كرده است.بیل حسنلی=بیل حسن

7-كۆردلر كوچه سی/ كردان / Kürdlər küçəsi:

واژه­ی تركیبی تركی است در معنی "كوچه­ی كردها".البته چه امروزه و چه در گذشته مردم منطقه آذرشهر یك دست بوده است  و غیر از ترك­ها یچ قومی در اذرشهر ساكن نبوده اند. البته خواننده محترم دقت بدارد كه "كورد" اگرچه نام قومی در غرب ایران است اما "كورد" نام قومی ترك از سلجوق­ها نیز بوده است. علاوه "كۆردلر" نام طایفه ای از ایل "شاهسون" ترك­ها نیز هست.

8-آلابات = علابات/علی آباد/ Alabat/Əlabat:

- علی الظاهر نام محله از كلمه­ی عربی"علی" + "آباد" فارسی  تشكیل شده است یعنی "كوی علی" ,"وادی علی" است.

مولف:اما واژه­ی "آلابات" متفاوت از این دست اسامی چون "حسین آباد و حسن آباد" می­تواند باشد.در مناطق مختلف آذربایجان واژه­ی   "آلابات = علابات" بر اماكن جغرافیای ثبت شده است كه "آلابات" در تركی در معنی "نه خوب و نه بد" می­باشد.اصطلاحاً واژه­ی  "آلبات دۆزلتمك" كاربرد دارد.یعنی "درست كردن جایی به صورت گذرا و علی الحساب".مثلاً درست كردن و ساختن "خانه­های ساده". محتملاً مراد از " آلابات "در مناطق آذربایجان  معنی اخیر می باشد و معمولاً از محله­های نسبتاً حاشیه­ای شهر می باشند.

9- چارسی/چهار سو/Çarsı:

 واژه­ی "چارسی" در فرهنگ­های فارسی یافت نگردید.

مولف: چارسی در محل بازار قدیم  آذرشهر واقع است  و"گذر چارسی" یا "ائشیك بازار"(بازار بیرون ) به این محله ختم می شود.اگر بازاری به اسم"ائشیك بازار"(بازار بیرون)است حتماً بازار داخلی یا درونی(ایچری بازار) یا(یاخین بازار)  نیز بایستی به جایی اطلاق می­شده است كه آن محل جز"چارسی" جایی نمی تواند باشد.حتی در محل طاق چارسی این محله دكان­هایی موجود بود كه زمان  از نوسازی این طاق از بین رفت. به احتمال فراوان مقابل "ائشیك بازار" بازار داخلی (یاخین بازار یا ایچری بازار) همان چارسی فعلی است و محتملاً چارسی همان "چارشی" در معنی بازار است  كه در لهجه­ی آذرشهر  حروف "سین"به "شین" تبدیل شده است.همچنانكه در كلمه­­ی "ساشیله"(ساری شیله)(شله زرد)حرف "ش" در تلفظ مردم این منطقه به "س" تبدیل شده است و اهالی آذرشهر"شاشیله" استعمال می كنند.موقعیت محله نیز وجود بازار قدیمی شهر در این محله دارد.

در شعر زیر واژه­ی "چارشی" توسط "عاشیق­عباس" از اهالی توفارقان به كار گرفته شده است كه حكایت از استعمال این واژه در بین توفارقانیان دارد.

«شیكسته كٶنلوم مقصودی اوستا                                                                                    

  بو تبریزین سونالاری نئجه دی؟

تیكیلبدی چارشی­لاری یاناشی                                                                                      

 سارای­لاری , بینالاری نئجه دی؟»

البته برخی از اهالی در تلفظ اسم این محله را "چارچی"می­گویند نه "چارسی" با مبناء قرار دادن اسم چارچی نیز به همین معنی یعنی "بازار" می رسیم چونكه "چرچی" یا "چارچی" در معنی "بازار" است و از این واژه شغل "چرچی لیك" را داریم كه در ارابه و چرخ دستی  به اطراف و اكناف می رود تا وسایل مورد عرضه خود را بفروشد.

10- دیزه / دیزج/ Dizə:

در فرهنگ  معین كلمه­ی "دیزه" موجود نبود ولی "دیزج" در دیگر فرهنگ­های فارسی در معنی "اسبی كه رنگ اصلی اش سیاه باشد یا رنگ غیر خالص" به كار رفته است.

صمد چایلی: در كتاب چایلی "دیزه " به معنی "مكان تپه مانند دارای آب" آورده شده است.

مولف:در فرهنگ­های تركی واژه­ی "دیزه" به معنی "زمین مسطح برای كشت" معنی شده است.اتفاقاً كم و بیش چنین محله­های در اطراف شهرها و روستاها قرار گرفته است و جایی مناسب  برای این كار است. مثل "دیزه" در"آذرشهر" و "دیزه" در "قاچاغان".البته ممكن است به مرور زمان چنین محله هایی از حالت طبیعی خویش خارج و در داخل آبادی و شهر قرار گیرند.

11- كوش كوچه سی/كوی كشك / Köş küçəsi: 

مولف:كوشك =  كشك  به معنی "آلاچیق" در زبان تركی  است و به صورت "كشك" و" كوشك" وارد زبان فارسی نیز شده است. به عقیده­ی برخی از لغت­شناسان به صورت "كیوسك" در زبان­های اروپایی نیز ورود پیدا كرده است.البته اسم محله  می­تواند از كلمه ی "كؤچ-Köç"باشد كه به صورت "كوچ" به فارسی نیز ورود پیدا كرده است و مردم آذرشهر"كوچ" را "كوش" استعمال می­نمایند   و در معنی "كوچه­ی كوچندگان" باشد. از آن جا كه محله در حاشیه شهر است و  اگر  كوچندگانی به شهر می بود بیشتر در این محله می توانستند سكنی كنند و نیز به جهت این­كه در  تلفظ مردم "كوش" استفاده می شود و از حرف "كاف" در انتهای آن خبری نیست محتملاً معنی دوم می تواند اولی تر باشد.در هر حال هر دو معنی اصالتاً تركی است.

12- پیی یه­ی/ پیرلر/Piyyəy:

مولف:به احتمال زیاد نام این محله همان"پیرلر" است كه لهجه­ی مردم توفارقان در قرائت حرف"ر" به "ی" سبب ثبت اسم "پیرلر" به صورت  "پیی یه­ی" شده است.وجود گورستان تاریخی و قرار گرفتن  قبر "قوجا حیران = خوجا حیران = خواجه حیران" كه   قبرستان نیز به نام وی مشهور گردیده است.همچنین بنا بر روایت­هایی قبر چند "پیر" دیگر  از جمله "پیر اسكندر","ملا یوسف توفارقانلی" و         "میرزا یوسف شمس العلما" در این محله واقع است كه مویدی بر "پیرلر =پیرها=محله ی مرشدها و اولیاها" بودن محله می تواند باشد.

از این قبیل اسامی در آذربایجان زیاد دیده می شود مثل :"پیر پیرلو","پیر خلیل","پیر زئید","پیرلو" از روستاهای توابع گرمی.

13- انگی ائو یا انگی ائولر/ انگراب /Əngi evlər:

در فرهنگ  معین ,دهخدا  و هیچ یك از فرهنگ­های فارسی كلمه­­ی"انگراب"و حتی واژه ای نزدیك به كلمه یافت نگردید.

مولف فرهنگ ارك: اسماعیل جعفرزاده معتقد است كه:كلمه انْگ معنی پستی و بلندی میدهد، انگه ­به معنی مانع را می­دهد ، محتملاً انگی ائو به مفهوم خانه­های دارای فراز و نشیب و دارا پستی و بلندی میدهد، فرهنگ ارك: لغت انگ و انگه­به

مولف:اما "انگی ائو" در زبان تركی "خانه­های فشرده به هم" معنی می­دهد و حتی بافت محله نیز حاكی از این  است."انگی = به هم فشرده" +"ائولر= خانه ها" معنی دارد و در كل "خانه های به هم فشرده و كیپ" معنی دارد.

14- چاپار/ Çapar:

نام  محله كلمه ای تركی است كه معنی "پیك – قاصد"را می دهد.از تركی وارد زبان فارسی نیز شده است.

15- شوكور آباد/ شكر آباد/Şükür abad :

محتملاً به اسم شخص خاصی اشتهار پیدا كرده است.

16- قزیل فتاح / قاضی الفتاح /Qəzilfəttah:

هیچ یك از صور این نام در فرهنگ های فارسی از جمله دهخدا یافت نگردید.

- برخی ها معتقدند  به اسم حاكم و قاضی وقت"قاضی الفتحاح" نام گرفته است.

مولف: اهالی قدیم و مسن شهر به صورت "قزیل فتاح" تلفظ می­كنند."قزیل" در تركی در معنی "موی بز و طناب بافته شده با موی بز" است و در مفهوم كلی عبارت از "طناب- بسته-دستبند- قفل" است و از این واژه "قیزیلله مك" در معنی "بستن و قفل كردن" را داریم و می دانیم كه فتاح كلمه­ای عربی در معنی "گشاینده است" در اینجا مراد از این دو واژه در كنار هم محتملاً و به ظاهر"باز كننده قفل و دستبند", "گشاینده  قفل و بسته شده ها" و از این دست می باشد.

17- یومیان/ رومیان / Yumyan:

 "آذرشهر" اثر بهروز خاماچی :«در بعضی از روایات به جهت ساكن شدن مردمانی از روم در این محله به رومیان مشهور شده است.»

در بین تركان واژه­ی"روم "به كسانی اطلاق می شده كه در اصل رومی بوده و مسلمان گردیده و در بلاد مسلمین سكنی گزیده اند."روملو" نام روستایی از توابع میانه نیز هست.البته "روملو" نام طایفه ای بوده  كه  در شهرهای "توقات","سیواس" و "آماسیا " زندگی می كرده اند  (هر سه شهر در تركیه­ی واقع است.) و از آنجا به آذربایجان كوچ نمودند."دیوعلی­بیگ" از بزرگان این  طایفه بود كه یكی از بانیان دوولت صفوی به شمار می رود  و بعید نیست گروهی از این كوچندگان نیز در این منطقه سكنی گزیده  باشند. 

مولف: اما این محله در تلفظ مردم "یومیان" می باشد.قضاوت اینكه "ی" اول در این تلفظ حرف "ی" است یا اینكه حرف "ر" می باشد كه ناشی از  تلفظ مردم منطقه است كه "ر" را  معمولاً "ی" تلفظ می­نمایند-,سخت نیست چرا كه در زبان تركی "كلمه ای كه اصالتاً تركی بوده باشد و با حرف "ر" شروع شود وجود ندارد و اگر كلمه ای با حرف " ر" شروع شود از دیگر زبان­ها به تركی وارد گردیده است و نیك می دانیم كه این شكل كلمات در تلفظ مردم ترك  آذربایجان نه با حرف "ر" خالص بلكه با "ایر" یا "اور" و یا "ار" تلفظ می شود.مثل "ایرضا = رضا" یا "اوروس= روس" و "اریشته =رشته".

 لذا می­توان گفت كه این واژه "یومیان" است نه "رومیان".چرا كه آن­وقت بایستی به صورت "اورمیان" تلفظ می شد كه در تلفظ  آذرشهری­ها نیز "اویمیان" ادا می­شد. به هر حال با مبنا قرار دادن توضیحات بالا و از طرفی از آنجایی­كه "روم" با "آن" جمع بسته شده است كه در تركی غریب می نماید ما با مبنا قرار دادن حرف "ی" به عنوان حرف اول واژه نام محله را مورد بررسی قرار می دهیم:

"یوم" در تركی معنای "دعا- دعای خیر" دارد و "یان"هم در معنی ­های مختلف از جمله "سرزمین" , "جا" و"مكان و محل" به كار رفته است كه نام محله در معنی "محل دعا" می باشد. البته اوجاق(زیارتگاه)در این محله نیز وجود دارد كه مردم جهت دعا و برآورده شدن حاجات خود به آنجا رجوع می كنند كه  به اسم "سید اوجاغی" یعنی "زیارتگاه سید" مشهور است(مولف شاهد اوجاق و دعا در این محل بوده است) با این اوصاف معنای اخیر دور از تصور نمی­باشد.

18- قبیر آباد/Qəbir abad:

 به علت قرار گرفتن گورستان در این محله به این نام معروف شده است.گورستان این محله را چندین سال پیش شهرداری برچید اما همچنان این محله در كنار گورستان "ریاض الجنه" دیگر گورستان  دایر شهر  قرار گرفته است.

19- محله/Məhəllə:

فرهنگ معین و فرهنگ­های تركی  این كلمه را از كلمه­ی عربی "محله" می دانند كه یكی از معانی آن"كوی و برزن" می باشد.اینجا نیز همین معنی مراد می باشد.

20- خویلی/خویی/Xoylı:

در بین مردم  روایت است كه فردی  اصالتاً از اهالی شهرستان خوی این محله را بنا نموده است  و محله به اسم وی شهرت یافته است.

نظریه­ی مولف فرهنگ ارك:مولف فرهنگ"ارك"اسماعیل جعفرزاده كه خود اصالتاً از اهالی شهر"خوی" می­باشند  آورده­اند: كلمه قوْی در تركی از یك طرف معنی منطقه پست و دارای ارتفاع كمتر نسبت به اطراف می­باشد، خوی نیز نسبت به اطراف آن كم ارتفاع و گرم است، از طرف دیگر قوْی در تركی به معنی گوسفند می­باشد و در این معنی به دامداری پر رونق منطقه اشاره دارد.، این معانی در دیوان لغات ترك آمده است، فرهنگ ارك: ذیل كلمه­ی خوی

مولف:معنی اصل واژه­ی "خوی" در  فرهنگ فارسی یافت نگردید.در فرهنگ­های تركی برای "خوی" تعابیری چند آمده است اما برخی آن را در معنی "خلیج كوچك" می­دانند.از آنجا كه شهر امروزی "خوی" بركنار دریاچه­ی اورمیه واقع است  دور از ذهن نیست كه در زمان­هایی نه چندان دور شهر خوی دقیقاً بر كنار دریاچه  اورمیه واقع بوده است كه این معنی را اخذ كرده است.

21- حسین آباد/  Hüseyn Abad:

 محتملاً به اسم شخص خاصی اشتهار پیدا كرده است.

22- پاسكی/ پازیكو/ Paski:

"آذرشهر" اثر بهرز خاماچی: بنا بر روایتی پاره­ای از مذاكرات بین "عباس میرزا" و "ژنرال پاسكویچ" سردار روس  در 25 ماه ربیع الثانی 1243 در این محله از توفارقان انجام گرفت  و نام محله برگرفته از اسم ژنرال روسی "پاسكوویچ" بوده است.

مولف:البته در مذاكرات بالا اشاره به محل پازیكو صرفا" بر استنادات روایتی است نه تاریخی.

"پازكی" یا "پازوكی" نام طایفه­ای از ترك­ها است كه  شاخه­ای از این طایفه در اطراف گرمسار, ورامین,ساوه,زرند و رادیان سكونت دارند.این قبایل عمدتاً چادر نشین بوده كه  محلات حاشیه­ای شهرها سكونت داشته اند و به مرور بخشی از آنها شهر نشین شده اند.همچنین نام كوهی در زنجان می­باشد(دهخدا-فرهنگ ارك).پاسكی=پازكی=پازوكی.البته مردم هر دو شیوه­ی "پازكی" و "پاسكی"  را به كار می­برند.

 محلات  شهر ماماغان:

1-امشه /امشج/ Əmşə:

در فرهنگ های فارسی اشارتی به "امشج" یا "امشه"وجود ندارد.

مولف:"امش" در تركی به  معنی"خواهر شیری  یعنی خواهر رضایی" است.محتملاً از كلمه­ی "امشه" در معنی"خواهر رضایی و شیری" و از این دست می تواند باشد.

2- مزیدلی/مزیدلو/ Məzidli :

در فرهنگ معین واژه­ی "مزید" به معنی "افزون شدن–زیاد كردن" آمده است كه كلمه­ی عربی می باشد.

شاید هم "مچیدلی" یا  از این دست بوده كه به مرور زمان تغییر یافته است!؟

3 – یوخاری محله/Yuxarı məhələ:

به معنی محله­ی  بالا است كه واژه­ی تركیبی از كلمه­ی تركی "یوخاری" و  واژه­ی "محله"ی است.

4-آشاغی محله/Aşağı məhələ:

به معنی محله­ی  پایین  است  كه واژه­ی تركیبی از كلمه­ی تركی "آشاغی" و  واژه­ی "محله" است.

محلات شهر گووگان:

آغ داش/Ağ daş:

مركب از  دو واژه­ی "آغ" و "داش" است.به معنی سنگ سفید.البته "داش" و "آغ" در تركی معناهای دیگری نیز دارند. "آغ" در معنی             "بزرگ" و "داش" در معنی "هم" به كار رفته اند ولی با توجه به اسم مكان معانی دیگر  بعید به نظر می رسد.این محله روستایی بوده است كه به جهت توسعه­ی شهر اینك یكی از محلات گوگان به شمار می­رود.

باباخان/Baba xan:

باباخان در معنی خانه­ی پدری و اجدادی است یا اینكه  به اسم شخص خاص مشهور گردیده است.احتمالاً خان  یا ارباب محله و از این دست كه كوچه و محله به اسم  خان و ارباب  مشهور نام  می­گیرد.

بویاخچی­لی/Boyaxçılı:

"بویا" در تركی به معنی "رنگ" است و"بویاخچی" در معنی"رنگرز" است. روستا در معنی "اهالی ولایت رنگرزی" است.در قدیم و حتی اینك بعضی از محلات  به جهت اشتغال ساكنین به حرفه­ی خاصی  به اسم آن  حرفه  مشهور می شود, مثل "شوفرلر كوچه­سی"     (كوی رانندگان)- دلك آباد- اكینچی لر

چوخور كوچه/Çuxur küçə:

واژه­ای تركیبی تركی است  در معنی"كوچه­ی پَست"

دالی كوچه/Dalı küçə:

در معنی "كوچه­ی پشتی" می باشد كه كلمه­ی  تركیبی تركی است.

دیزه یولو/Dizə yolu:

به توضیح محله­ی "دیزه" آذرشهر رجوع شود."جاده ی دیزه"

دَلك آباد/Dəllək abad:

یعنی كوی سلمانی­ها.دلك از ریشه­ی كلمه­ی فارسی "دلاك" است  به معنی كسی كه به كار سلمانی و از این دست معروف است.از اهالی گوگان روایت می­كرد كه در زمانی نه چندان دور محل تمركز "سلمانی" های شهر بود.در قدیم و حتی اینك بعضی از محلات  به جهت اشتغال ساكنین به حرفه­ی خاصی  به اسم آن حرفه  مشهور می شود, مثل "شوفرلر كوچه سی"(كوی رانندگان)

راستا بازار/Rasta bazar:

در معنی راسته و كوی منتهی به بازار است.

سوددی خاتون/Suddi xatın:

روایت است "سودی خاتون" یكی ازاولیاء بوده است و محله به اسم او مشهور گردیده است.زیارتگاهی به نام این خاتون در این محله موجود است."سودی" اسم خاص است و "خاتون" كه در زبان فارسی نیز كاربرد دارد از همان كلمه­ی  تركی "قادین=خاتین" است.

قتیل مئیدانی/Qətil mydanı:

واژه­ی مركب به معنای "میدان قتل شده یا شدگان" است.

قودوغان/قودوغ بوغان/Qoduğan:

برخی از محلی­ها معنی این محله را "كره­خر خفه كن" می دانند.مردم روایت می­كنند به علت اینكه آب نهری كه از این مجله رد می شود  زمانی خیلی پر آب بود و به این اسم مشهور گردیده است.یعنی آبی  كه كره خر را نیز برده یا  خفه می كند."قودوق قیران"(كره خر كش)نام دره ای در "قوبوستان جمهوری آذربایجان" و "قودوق بوغان"(كره خر خفه كن)نام رودی در شهرستان خوی هست.

مولف: البته اغلب مردم در استعمال قودوغان به كار می­برند محتملاً  نام محله "قوروغان" در معنی جای محافظت شده و محصور از ریشه­ی واژه­ی "قوروق" می­تواند باشد كه به مرور زمان- مثلاً به جهت طنز توسط فردی- به صورت"قودوغان" ادا شده و نهایتاً به استعمال عامه اهالی در آمده است.

كربلایی مئیدانی  یا كربلای علی مئیدانی:

واژه­ی مركب  است كه معنی "میدان كربلایی" یا "میدان علی كربلایی" است كه محتملاً  به اسم شخص خاص مشهور گردیده  است.

یاخچال كوچه­سی/Yaxçal küçəsi:

مولف:در قدیم در بعضی  از محلات و ولایات و از جمله در گوگان و آذرشهر سردابه­هایی موجود بود كه نقش یخچال را برای مردم ایفا می كرد كه در تابستان این یخ­ها را شكسته و مورد استفاده قرار می دادند. به این جهت  محله به این اسم شهرت پیدا كرده است.در آذرشهر هم منطقه ای از محله­ی "پره پر" به اسم "یاخچال گٶلو" معروف است كه همین كاركرد را برای اهالی محل ایفا می كرد.

یئنگیجه/Yengicə:

 به  توضیح روستای"یئنگیجه"ی  آذرشهر رجوع شود.

یوخاری محله:

به معنی "محله­ی بالا" است كه واژه­ی تركیبی از كلمه­ی تركی "یوخاری" و  واژه­ی "محله" است.

میرآغاسی/Mir Ağası:

در فرهنگ­های تركی "آغاسی" در معنی اسم خاص برای پسران و نیز "كسی كه رفتار مودب و مردانه دارد" به كار رفته است و حتی كلمه­ی تركی"آقا" به زبان فارسی نیز ورود پیدا كرده است. محله محتملاً  به اسم شخص  خاصی مشهور گردیده است.

میرجان/Mir can:

محتملاً به اسم شخص خاصی اشتهار پیدا كرده است.

نصیر آباد/Nəsir abad:

محتملاً به اسم شخص خاصی اشتهار پیدا كرده است.

 

 

تحقیقی پیرامون  ایتمیولوژی  اسامی كوه­ها,چشمه­ها,باغ­ها و.. منظقه­ی آذرشهر-بخش دوم

مبانی تحقیق

1-در این بخش اسامی مجعول به  نسبت بخش اول و اسامی بحث شده در بخش اول مبحث خیلی كم  است چرا كه عمدتاً از لحاظ نگارش چندان  نیازی به نگارش این اسامی به نسبت اسامی محلات و روستاها و شهرهانیاز حس نشده و این گروه اسامی تا حدود زیادی بدون تغیر مانده است.

2-بسیاری از این اسامی معنایی واضح و آشكار دارند كه نیازی بر توضیح آنها نیست اما با این وجود به خاطر اینكه خیلی از این بركه ها و قنوات و چشمه­ها در معرض تهدید به نابودی هستند در اینجا آورده شده است تا حداقل  خوانندگان محترم با آنها آشنا شوند.

 

نگاهی به چند اسم جغرافیایی منطقه

1-قالا قاپی­سی/Qalaq qaısı/:

م. در چند قسمت از شهر در ورودی­های(خروجی­ها) شهر از جمله در محل كنونی میدان امام حسین و میدان­غفاری قرار داشتند امروزه از بین رفته­اند.در سال­هایی نه چندان دور با وجود این كه از این  دروازه­ها  خبری نبود  با این حال محل این دروازه­ها به همین نام نامیده می شدند و همینك نیز برخی از سالمندان شهر همین نام­ها را به كار می برند.در قدیم دروازه­های شهر به حساب می­آمدند و به نام «قالا قاپی سی»مشهور بودند.

2- تورامین/Toramın/:

از روستاهای تاریخی و باستانی منطقه است كه تابع شهر ممقان است.كه ما بین ممقان و ایلخچی واقع است.این روستا اینك متروكه است. چندین آثار باستانی در این روستا قرار داشت كه عمدتاً تخریب شده است."تیرامین" اسم مجعول این روستا است كه بر آن نهاده شده است.

م.«تورامان»اسم یكی از فرماندهان ترك­های«آغ هونلار»(هونهای سفید)بود.كه  در تركی در معنی«ایگید-دلی­قانلی»(جوانمرد)است

3-قارغا بازار/ /Qarğa bazar:

 در جاده آذرشهر به عجب شیر قرار گرفته است. این مكان  تقریباً بر حوالی سه راه سیلاب واقع است

برخی از مردم می گویند«از آنجا كه در گذشته­ای نه چندان دور در این مكان درخت­های تبریزی زیادی بود و كلاغ­های زیادی بر بالای این درخت­ها لانه داشته اند به این نام معروف گشته است.»

م. آنچه كه در این بازار به فروش می­رود و اكنون نیز به صورت محدود در این  بازار عرضه می­شود  وسایل دست دوم ازقبیل درب و پنجرهای كنده شده از منازل و ساختمان­ها و  هر چیز دست دوم از قبیل میز و صندلی و فرش است.به جهت اینكه كلاغ ها اشیایی  را  كه جمع می كنند و چیزهایی كه بر می دارند به درد نخور برای كلاغ است به این جهت نیز این بازار به این نام شهرت بافته است كه «بازار وسایل  به درنخور یا كهنه- بازار وسایل دزدیده شده یا گم شده» است.

4-مژمعی بورنو/Məjmeyi burnu/:

 كوه آلاداغی در این منطقه قرارگرفته است.تقریباً سه راهی كمربندی با "تازا خیاوان" است.در معنی"دماغه­مجمعی" است.(مجمئعی "مژمعی" هر ظرف گود  و بزرگ از مس یا فلز دیگر كه در توفارقان به سینی اطلاق می شود.)

5-هوشنه/ /Huşənə:

م. هۆشَنه یا اۆشَنه هر دو را به كار می برند.در ایامی نه چندان دور در این محل قبرستان وجود داشت كه محتملاً از واژه­ی(هوشنماق "اۆشنمك"= قورخماق) می­باشد.رسم زیبا و فراموش شده­ی "اَرنلر" در این منطقه برگزار می شده است(جهت آشنایی با رسم  اَرنلر به مقاله­ی "ارنلر" از این قلم  در اینترنت رجوع شود).

6-اركؤیون/Ərköyün/:

م.این منطقه در مسیر ینگجه به طرف گونبر واقع است."اركؤیون" نام روستایی در زنجان نیز هست.اركؤیون در تركی در معانی«بچه­ایی كه زیادی لی­لی به لالاش می گذارند تقریباً دل رحم-رییس و مهتر» می باشد.

7-تریخلی/Tirixli/:

برخی معتقدند چونكه  در این كوچه ها  فاضلاب آب­های مصرفی  از خانه­ها به كوچه جریان دارد  به این نام خوانده شده است.

م:در چندین محله­ی توفارقان كوچه­های باریك و تنگ و در عین حال طویل را به این نام می­خوانند.از آن جهت به این مناطق "تریخلی" گفته می­شود كه تا رسیدن به انتهای كوچه به جهت طویل بودن...

 

8- ایرنجی/Irinci/: 

این منطقه در ورودی شهر "ماماغان" قرار دارد كه امروزه در همین محل پاركی نیز به همین اسم  ایجاد شده است.

م:برخی آن را از واژه­ی ایرنج Irinc=irinc در معنی "عفونت و خونابه و تعفن" دانسته­اند اما  این اسم در اصل "ایرنچی" در معنای "مستقل" و "استوار" می باشد.

 

نگاهی  به اسامی برخی ازكوه­های منطقه

1-قیبله داغی//Qiblə dağı:

 این كوه در جنوب شهر واقف است  به طوری­كه سمت قبله را برای اهالی نشان می­دهد و نامش را به همین خاطر كسب كرده است.

قبله داغی یكی از زیباترین كوه­های آذربایجان شرقی می­باشد كه به علت دستیابی سریع وموجود بودن عوارض طبیعی برای تمرین كوهنوردی مكان مناسبی هست.

از آنجایی كه ایستگاه فرستنده رادیو-تلویزیون  بر بالای این كوه قرار گرفته است به نام "رادار داغی" نیز معروف شده است.

 

2- قاف داغی/Qaf dağı/:

جدای از كوه قاف در توفارقان «قاف كوهی افسانه­ای است كه در برخی از قصص آذربایجان اسم این كوهرا به وفور شنیده ایم. این كوه  افسانه­ای  در باورهای اسلامی فارسی و تركی مقدس شمرده می شود. بعضی آنرا با "قفقاز"(قاف+قاز) از یك ریشه و برخی با kof (كوه)هم ریشه دانند و البته برخی منابع هم"قاف" را همان "البرز" (ائل بوروس)می­دانند.در فرهنگ­ها در باره­ی"قاف" آمده است؛"قاف" نام كوهی است كه گرداگرد عالم است و گفته اند كه از زمرد است و پانصد فرسنگ بالا دارد و بیشتر آن در میان آب است و هر صباح چون آفتاب بر آن افتد شعاع آن سبز نماید و چون منعكس گردد كبود شود(آنندراج)- كوهی است از زبرجد كه برگرد زمین است و پانصد فرسنگ بالای اوست گرد برگرد آب دارد و چون آفتاب بر وی تابد شعاع سبز آن بر آب آید و منعكس شود و آسمان از آن لاجوردی نماید و اگر نه آسمان بغایت سپید است (كشف).این كوه افسانه­ای نامش در قرآن نیز آمده و مفسران آنرا كوهی می دانند محیط بر زمین و گویند از زبرجد سبز است و سبزی آسمان از رنگ اوست  و آن اصل و اساس همه كوه­های زمین است.»

م:. از ریشه­ی "قاف" در آذربایجان كوه"قافلانتی" دیده می شود كه  نام كوهی است  در "میانه", "ساوه" و "قزوین"(آذربایجان تاریخی) یا كوه "قاپلان" در سقز و ماكو.(فرهنگ تركی ارك) ریشه این كلمه در كوه­های آذربایجان به عصرها قبل از میلاد ختم می­شود.(فرهنگ تركی ارك) "قافلان" علاوه بر اینكه در زبان تركی "ببر" را گویند كلاً به حیواناتی گفته می­شود كه در كوه قاف زندگی می كنند.(فرهنگ تركی ارك).آنچه كه می توان به آن تاكید داشت اینكه به سادگی نمی توان از ارتباط "قاف" و"قافقاز" و "قافلان" گذشت كه جزئی مشترك در هر سه وجود دارد.به ندرت برخی این  كوه را"قافلانتی" نیز گویند. قاف بلندترین كوه شهرستان آذرشهر است

بعضاً در كنار "قاف" كوه "فبله" نیز دیده می­شود مثلاً در اصطلاح "از قاف تا قبله" كه هر دو كوه در كنار هم  دیده می­شوند و جالب اینكه"قاف"و"قبله" هر دو كوه در درتوفارقان موجود است."قیبله­داغی" و "قاف­داغی".(در این زمینه به مقاله­ی«قاف از افسانه تا واقعیت»(آیا كوه افسانه­ای قاف در توفارقان قرار دارد؟)رجوع شود)

نكته: بعضاً برخی قبله داغی و قاف را یكی دانسته اند اما باید گفت این دو كوه هر  كدام كوهی جدا از هم هستند و البته تقریباً در نزدیكی هم

3- شۆوه  قراغی/Şüvə qırağı/:

م. برخی منابع به اشتباه "شوه و قراقی" نوشته اند حال اینكه اسم دقیق كوه"شۆوه قیراغی" است."شۆوه" در تركی در معنی"تله­ای است كه از سنگ درست می شود"می باشد. محتملاً نام كوه از همین معنی است.

4-اولیانداغی//Ulyan dağı:

بر روستای جراغیل  و قیرمیزی گؤل مشرف است.در برخی منابع به سهو یا عمد  به صورت "عریان" آمده است  كه در معنی متعارف آن "عریان و لخت" می دانند. "اوریان" نام روستایی  در سلماس نیز هست.

م. نام اصلی و واقعی این كوه در منابع "اولیان" ثبت شده است."اولیان" از دو بخش "اول" (اساس- وقوع- ریشه-...)+"یان"( جهت+ سمت  - جنب و...)تشكیل شده است.البته بعضاً به اشتباه اولیان را "اولیاء" نیز می نویسند.محتملاً  درمعنی "جهت اصلی- كوه اصلی" است.بعضاً این كوه را "قیرمیزی گؤل­داغی" نیز می گویند.

5- پیرقاتران/Pirqatıran/:

مشرف بر "توفارقان­چای كورپو" سو در ورودی شهر از طرف جنوب است.سه تپه ساحل جنوبی رودخانه آذرشهر پشت سر هم قرار گرفته اند كه به تپه­های آتشكده یا تپه پیر قطران معروفند سطح بالای تپه از سنگ های آتش نشانی قیرگون درشت كه در طول سده ها در مسیر رودخانه ها سائیده شده­اند پوشیده شده است، در چند جای تپه حفاری به عمل آمده و قطعات بزرگ خمره های سفالی بدست آمده است، ظاهراً این تپه روزگاری معبد یا گورستانی بوده است و سنگ­ها را مردم آن زمان در آنجا گرد آورده اند.

- در میان مردم رایج است كه:

1- "قطران" پادشاهی بود در دامنه ی كوه "پیر قطران" و پسرش "خوارقان" بنای این ولایت را پی ریزی می كند و ده (توفارقان)به نام وی  یعنی "ده خوارقان" شهرت پیدا می كند!

2- برخی هم این كوه  را منسوب به شاعر معروف "قطران"(وفات 465ه.ق در تبریز) می دانند.

م:  محتملاً اسم خاص و از پیرهایی است كه در منطقه زیاد دیده می شود: مثل پیر حیران پیر چوبان و پیر اسكندر.

6- آلا داغی//Ala Dağı:

آلا در تركی چندین معنی دارد1.نام رنگی است  مثل آلا  ایت-2.چیزی كه حداقل از دو رنگ متفاوت باشد.

در سال­هایی نه چندان دور مردم شهر از  خاك این كوه برداشت كرده و ظروف خود را با آن خاك می شستند كه به این خاك "كپیر" یا "آلا" گفته می شد.

7- داشاخان/Daşaxan/:

مشرف بر روستای "آلا كوزه" است.

م: داش(سنگ)+آخان(لرزان)=داشاخان یعنی "سنگ غلتان یا لرزان"

8- دووار داغی/Duvar dağı/:

 بر روستای  قدمگاه مشرف است. دیواری صخره­ای سبب اشتهار كوه به این نام شده است.اما بعضاً به عمد یا سهو" داور" ثبت كرده­اند.

9- یئللی جه//Yellicə:

از ارتفاعات روستای "قدمگاه" است.در معنی "باد خیز" است."یئللی قایا" نیز گفته می شود در معنی(صخره­ی باد گیر و باد خیز)

10- پتك دره سی//Pətək dərəsi:

در روستای" آلمالوداش" قرار گرفته است به نام "تاختا" نیز مشهور است.

11- یووا داغی//Yuva dagı:

این كوه در حقیقت تپه  می­باشد كه مشرف بر شهر و انتهای خروجی شهر به طرف مراغه می باشد.سرتاسر این كوه در گذشته­ای نه چندان دور گورستان شهر بود  و نام خود را به خاطر همین گورها یعنی "یووا"(لانه-گور) كسب كرده است.

البته بعضاً اسم این تپه "دووا داغی" نیز ثبت كرده اند اما  در نزد مردم با همان اسم "یوواداغی" شناخته می­شود.اگر "دوواداغی"(دعا داغی)(كوه دعا) را نیز بخواهیم معنی كنیم از آنجایی كه در گذشته مصلی واقع در این تپه محلی برای دعا از جمله دعای طالب باران بود این اسم هم بعید نمی نماید اما  در این تحقیق بنا بر تلفظ رایج در بین مردم گرفته شده است كه همانا میان مردم یوواداغی  مستعمل است.

 كوه­ها و تپه­های دیگر كه معنایی آشكار و واضح  دارند مثل:

قیزیل داغ(Qizil dağ)-چیچكلی(çiçəkli)-,حنیفه,قالاجیق(قلعه كوچك)-قرق(احاطه)-معبدشی,دره داغ,اوجا داغ,جهنم داغی

نگاهی به اسامی چشمه­ها و بركه­ها­ی منطقه

الف- چشمه­ها و بركه­هایی كه  به اسم بانیان و احداث كنندگان بركه و متولیان یا مقنیان قنات و چشمه نام گرفته­اند مثل:

1 -آلله وئردی خان گولو( این بركه در منتهاالیه محله­ی دیزج واقع است.)2- مالا گولو(در محله­ی پیرلر واقع شده است.)3- یحیی چشمه سی(در محله­ی شكور آباد واقع است.)4- سید چشمه­سی(در نزدیكی پل "توفارقان چایی كورپوسو" واقع شده است.)5-جلیل آباد           (شخصی به اسم "جلیل­عمی" در این محل قهوه خانه­ای برپا كرده و این منطقه را آباد كرده بود.این قهوه پاتوق "صمد عمی" و خیلی های دیگر بود و نام خود را از این شخص گرفته است.)6-باباخان چشمه­سی( حوالی  شهرداری آذرشهر واقع است)7-حاج عبدالرزاق(حوالی بركه­ی هیناب است) 8- باغ تبریزی گولو(این باغ  در  روبروی فرمانداری كنونی در پایین دست خیابان واقع بوده است. از آنجا كه باغ را  از اهالی تبریز خریداری كرده بود  باغ به نام "تبریزلی" شهرت پیدا كرده است)9-پیر باكی(در جاده قدیم "قاتجاغان" واقع است كه به نام شخص خاص اشاره دارد)10- حاجی نوزالی(حاجی نوروز علی)( به نام شخص خاص "حاجی  نوروز علی" نامگذاری شده است)

ب- دیگرچشمه ها و بركه­ها با اسامی كه معنایی واضح و روشن دارند:

11-بویوك گؤل(درروستای خوندمیر قرار گرفته است)12-شورا چشمه(واقع در محله­ی كوردلر كوچه­سی)13-شاه بگندی چشمه­سی(این چشمه در محله­ی دیزج قرار گرفته است و قبل از لوله كشی آب شرب, عمده ترین تامین كننده آب شرب اهالی محله بوده است.)14-شیره­چی گؤلو(در محله­ی "آشاغی­كوچه" واقع است.)15- آغ گؤل( در مسیر ماماغان به خوندمیر قرار گرفته است)16- حاجی­لی(در مسیر "قاتجان" واقع است.) 17- شورسو گولو(در دامنه­ی  تپه­ی "قیزیل داغ" واقع است.)18- اصطبیل گولو( اصطبیل همان "اصطبل" است و در معنی"محل نگه داری اسب و دام" است)19-قره داش گؤلو( در كمربندی آذرشهر واقع است)20- قوشا گول( جاده قدیم قاتجاهان قرار گرفته است همچنان كه از اسمش بر می­آید  یك جفت  بوده است كه  اسم "قوشا" را به خود گرفته است)21- یومورو گول( این بركه تقریباً حالت دایره دارد و به همین خاطر این نام را به خود گرفته است)22- اوزون گول(این بركه به شكل مسطیل  طویلی بود كه به این نام,نامیده شده  است-اگرچه اینك این بركه از بین رفته است اما نویسنده این سطور خود این بركه را در سال­هایی نه چندان دور دیده است كه حالت مستیلی كشیده داشت) 23- شیخی گول/Sıx göl(در حوالی خوجا حیران قرار گرفته است)– و غیره مثل چشمه­ی  قدمگاه یا بادامیار:(در قریه­ی بادامیار دهخوارقان و در حوالی قبر میرچوپان واقع است) -اۆچ بولاق(در آلمالی­داش  قرار دارد) چشمه معدنی شورسو: (ین چشمه به فاصله اندكی از ائل میدانی واقع شده است)

و ده ها چشمه­ی دیگر

ج -دیگرچشمه ها و بركه­ها:

24- آلما سایا/Alma saya/:

م. در معنی "به سان سیب- سیب مانند"است

25-مشق میدانی گولو/Məşq meydanı/:

م. این منطقه در گذشته ای نزدیك محل تمرین و مشق  ارتش بود.بر دامنه تپه­ی "یووا داغی" واقع است.

26-آیباسان گولو/Aybasan gölü/:

م. این منطقه جلگه­ای است و شب­های مهتابی كل جلگه را مهتاب می­گیرد به همین خاطر "آیباسان" نام گرفته است.ضمناً "آیباستی" اسم خاص نیز بوده است كه نام  فرماندهی در دوره­ی سلجوقیان بود.

27- گژلی بولاق/Gəjli bulaq/:

م. در روستای "داش­آلمالی" واقع است.در اصل "گزلی بولاق" باید باشد.محتملاً  در معنی "شكافته" و"چاك" است كه "چشمه­ی شكافته" معنی دارد یعنی چشمه ای كه از شكاف زمین بیرون می آید. 

"گز" نام روستایی در اراك,خلخال,آستانه,تیكان تپه(تكاب) ,قوچان و میاندواب و همچنین نام كوهی در , قم,زنجان,تاروم و اسدآباد  است.

28- تاپ تاپان چشمه­سی/Tap tapan/:

م. آب این چشمه معدنی است و اهالی در زمان­هایی نه چندان دور از آب آن برای درمان امراض جلدی استفاده می كردند.از جاهای تفریحی شهر محسوب می شود."تاپ تاپان" از دو جز "تاپ"+"تاپان" تشكیل شده است.

"تاپان" در تركی در معناهای مختلف از جمله در معانی "پایه درب-كف پا-كف كفش- عمیق ترین قسمت یك نهر یا چشمه و ..." به كار رفته است كه عموماً  در یك مفهوم هستند. به هر حال در تركی جای عمیق نهر و چشمه را گویند(تورك دیل قورومو سؤزلویو) و اگر چه "تاپ" خود معناهای مختلفی دارد اما در اینجا مراد از "تاپ" حرف تاكید  برای "تاپان" یعنی جای عمیق چشمه است.در معنی "جای فوق العاده عمیق" و این بدان جهت است كه این چشمه با جوشیدن اززمین در اطراف خود  بركه­هایی  از آب به وجود می آورد كه "تاپ تاپان" مركز آن به شمار می رود.این چشمه در گذشته­های دور شكاف های گوناگونی داشته كه اغلب آنها خشك شده­اند و در  حال حاضر تنها از سرچشمه آب خارج می شوند

 

نگاهی  به قنوات و انهار مشهور

- 1قاشقا آرخی/Qasqa arxi/:

در شعری از عاشیق عاباس كه در  بخش اول این نوشته آورده شده است  نام "قاشقا آرخی" دیده می شود.

قاشقا عموماً در معنی "پیشانی سفید" در حیوانات به كار می­رود. مثل "قاشقا آت".

م:از آنجایی كه این نهر از دور دست­ها به موازات"توفارقان­چایی"و به مثابه پیشانی این رود در جریان است به این نام مشهور گشته است.

این نحر در جواهر  دوقلو  است كه "قوشا آرخی" گفته می­شود .اما در پایین دست­ها هر یك مسیری خیلی متفاوت طی می كنند یكی  در سمت تقریباً شمال به ینگجه و خانمیر می رود و دیگری در سمت جنوب به طرف "ندیرلی" جاری است كه "قاشاقا آرخی" نامیده می شود.

2- قورو دره/Quru dərə/:

به جهت اینكه فصلی است به این نام,نامیده شده است. چونكه بیشتر ایام سال خشك می باشد و صرفاً در مواقع بارش­های شدید و راه افتادن سیلاب پر آب می­شود.این رودخانه فصلی  از كوه­های ینگجه و خانمیر سرچشمه  می گیرد.

3-ایشگه سو/İşgə su/:

م. چشمه در منطقه­ی  كلوانق در مسیر جاده آذرشهر به عجب شیر واقع است. برخی  مردم كه معنای "ایشگه" را نمی­دانند به اشتباه افتاده این چشمه را "ائششك سو"(آب الاغ) می نامند. در حالی كه "ایشگه سو" مترادف با "زینه سو" است یعنی آبی كه خیلی كم است.

5-توفارقان چای/Tufarqn çay/:از قدیم الایام نام رودخانه به همین نام بوده است و ما همین نام را در سروده­های عاشیق عباس هم می­بینم اما در برهه ای,سال­ها پیش اسم مجعول "نوشین چای" بر این رودخانه گذاشته شد و متاسفانه حتی برخی از محققین بومی  نیز همین اسم را در آثار خود مورد استفاده قرار داده اند.در زمینه­ی اسم این رود به مبحث "توفارقان"رجوع شود.( شعر عاشیق عاباس در وصف توفارقان چای در انتهای مبحث آورده شده است.)

در حقیقت رودخانه گنبر چایی  كه از كوهای سهند سر چشمه گرفته در مسیر بعد از گدشتن از 8 روستا در نزدیكی روستای گواهیربا رودخانه­ی فرعی آلاكوزه یا همان امیردیزج(كه از كوه­های اولیاء و دیللی قیه سر چشمه می گیرد)تركیب شده  والبته رود فرعی دیگر به نام  آلمالی داش( كه از كوه­های عریان و اولیاء سرچشمه دارد)نیز با هم تركیب شده از آن به بعد "سیل چایی" یا را تشكیل می­دهند.

6-دره وار/Dərəvar/:از نحرهای پر آب برای آبیاری باغات است.به جهت پر آب بودن مسیر نحر به مانند دره(البته به مبالغه)عمیق است.

7-بؤیوك چای/Böyuk çay/: این رودخانه نیز از كوه دیللی­قیه سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از شیرامین به دریاچه­ی ارومیه می ریزد.

*****

نگاهی به اسامی باغات:

در توفارقان در گذشته عموماً باغات به اسم صاحبان باغ یا به اسم محصول عمده­ی كه از باغ به دست می­آمده است نامگذاری می­شده اند در ذیل به چند نمونه اشاره می­شود:

-موللا باغی(به اسم شخص خاص نام گرفته است.)- گیلاس­لی باغ(این باغ به جهت اینكه درخت­های فراوان گیلاس داردبه این نام مشهور شده است.همینك نیز پابرجاست.) گول باهار باغی(این باغ  تقریباً در محل كنونی میدان دخانیات واقع بود.همچنان كه از اسمش مشخص است دارای "گۆل بهار" زیادی بوده است.)-كتانی یئرلری( به اسم صاحب باغ معروف شده است)-شوكور قاناسی(این باغ  از درخت مو پر بود كه به اصطلاح "قانالیق" بوده است و به اسم صاحبش معروف شده است.)-باغ تبریز(این باغ را  شخصی تبریزی خریداری كرده بود و به همین جهت این نام را به خود گرفته است.)-قره زمی(در روستای خله زر واقع است. به جهت وسعت زیادش به اسم "قره زمی" مشهور شده است.)و باغات دیگر مثل:ناییب باغی(به اسم صاحب وقتش نام گذاری شده است)-آرمودلو( عمده محصول باغ گلابی بوده و به همین نام  شهرت یافته است)-خان باغی( به اسم خاص معروف شده است) و ...

 

تابستان 1391

*****

"امیر اَنگه"(در معنی سرازیری امیر),"بابا قیشلاغی","تندیرلی" و"سوغان قیشلاغی" از جمله روستاهای خالی از سكنه منطقه است.

لازم به توضیح است كه تعداد چشمه و قنوات به مراتب خیلی بیشتر از این تعداد است كه تنها به تعدادی از آنها اشاره شد.البته اغلب این چشمه­ها از بین رفته­اند.        

چنانچه خواننده­ی محترم در مورد هر اسم  نقد و نظری داشته باشد به ائمیل زیر ارسال نماید تا ضمن بررسی به اسم ارایه دهنده­ به متن اضافه شود.

طبیعی است كه این مبحث نهایی تلقی نمی­شود و ممكن است به مرور زمان  توضیحاتی به  برخی از نظریات اضافه شود.