سومین قسمت از مطالب ارسالی محقق و نویسنده توانا ، همشهری عزیزمان جناب آقای مهندس علی فتحعلیزاده علمداری از شهر تهران درج میگردد . لازم به توضیح است كه قسمت های یك و دو از این سلسله مطالب در قسمتهای پیشین همین وبلاگ درج گردیده است . با تشكر از ایشان 

نام ها و واژه نامه 3

در بخش های 1 و 2 این سری مقاله گفتیم كه توپونیم های هر قوم و ملت و مكان چون یافته های باستان شناسی زیرخاكی ها، ارزشمند و گره گشای جواب خیلی از نامعلوم ها و سؤالات است و  از بین بردن به عبارت دیگر تغییر و یا غلط نویسی دانسته و ندانسته آنها همان جرم و گناهی را كه برای از بین برندگان اشیاء گذشتگان وارد است برای از بین برندگان توپونیمی ها هم جاری است. پس از این مقدمه به بررسی چند توپونیم پرداخته میشود:

چَم كی ،چَم چی یا كَم كی:

اسمی است كه با آن اهالی منطقه كوهی را كه در جنوب شرقی هادی شهر  (علمدار – گرگر) قرار دارد می نامند. این نام را نیز نظیر بسیاری از نام های دیگر به «كیامكی» قلب یا تغییر داده اند. علت و سبب این كار و معنی و مفهوم این نام، برای نگارنده این سطور نامعلوم است. حقیر از كودكی بیاد دارم كه این كوه ییلاق و به عبارت صحیح تر «یای لاخ» اَهالی منطقه بود كه در فصل یای (تابستان) كه علوفه درمنطقه رو به اتمام میگذاشت با چهارپایان خود بدانجا میرفتند زیر را كه پر از آب و علف بود. حال برخلاف عادت مالوف كه با آن نام ها را تعبیر و تفسیر میكنند، معنی این نامه بشرح تدقیق میگردد.

چَم: جائیكه پر است از علف های مضر، چمن، جائیكه درختان كوتاه وجود داشته باشد

بیشه – جنگل، آب جاری

چَم یِری: منطقه ای از كوه كه مه و ابرها در آنجا جمع میشود و در نتیجه رطوبت افزایش یافته و باعث رشد گیاهان در آن محل یا منطقه میگردد.

چَم كی، چَمكی: مُهری كه پس از تراشیدن پشم چهارپایان نظیر گوسفند بر بدن آنها می زنند.

كَمْ: طنابی كه با استفاده از علفهای بهم پیچیده جهت بستن باغ (بسته) گندم، یونجه و

نظایر آن درست میكنند . باغ مثل گؤلش باغی Küleş bağıیونجا باغیYonca bağı                              

چَم چی: نام كوهی است بلند كه در استان آغری تركیه قرار دارد.

نقطة جالبی كه توجه مرا در دیدار از مركز توریزم و فرهنگی شهر مركز این استان جلب كرد واژه هائی تركی اصیل بود كه در كتابچه ای موجود در آنجا نوشته شده بود. این واژه ها كه بشرح زیر از طرف من یادداشت برداری شد، با همان مفاهیم در منطقه علمدار گرگر رایج هستند.

 خرت و پرت :            (Ayın oyun)         آئین اُیون  

       زن حامله :               بوی لی(Boylu             

           كم عمق :     Dayaz      دایاز

         دلّاك :     دلّح (Dellek                   ( 

    سفره :    دستار   (Destar )            

          برنج :    (  (Düyü دؤیؤ                    

    چادر شب :       فارماش( (Farmaş                 

 فَعله، عمله :         فِحله Fehle               

           قلُمه(Qelome)   درخت تبریزی  :          

         كی ونی (Keyveni)  ؟                      

         لَچَح (Leçek)روسری :                       

           شَپه(Şepe)   مُوج:                          

       نوعی حلوا:            (Kuymax)        كوی ماخ

 سه ساران ،  سیه سران

در باره وجه تسمیه توپونیم  سیه سران نقل و قول هایی وجود دارد كه عینا" آنها را در اینجا می آ وریم و لازم به ذكر است در باره درست یا نادرست بودن این ها و یا اینكه در جای نقل شده یا نه سكوت می كنیم و قضاوت را به عهده ی خوانندگان عزیزمی گذاریم.

1- واژه ی سیه سران تر كیبی از سیسو آرانمی باشد كه در اثر مرور استعمال تبدیل به سه ساران و در كتـــــابت سیه سران شده است. سیس،در در تركی لهجه آذربایجان هیس،  واژه ای است تركی  و به معنای دود ، غبار و مه (دومان)  و آران به معنای جلگه، دشت ، صحرا می باشد و معنای كلــی آن دشت مه آلود می باشد.

2- نام روستای سه ساران قبلا مأخوذ از اسم طایفه ای ترك ، قارا باشلار كندی بوده كه به بر سر خود دستمال سیاه می بستنند.

به نقل اختصار از سایت: sisaran.blogfa.com

قاراباش در تركی :

- نام پرنده ای است كه به لاتین به آن  Sylvia aricapilla گفته شده واز   از فامیل دسته  (پرندگان خواننده) میباشد كه از اروپا، جنوب غربی آفریقا تا مركز آسیا زندگی میكنند.

-نوعی گندم سیاه مقاوم به سرما

نام گیاهی كه دارای گل های آبی و یا ارغوانی میباشد و نام علمی آن Aluodan Larosi Stochys میباشد.

*       مردپیر تأهل اختیار و یا ازدواج نكرده

*       راهب، كشیش

*       نوعی انگل مرگ آور طیور

درتتی  dertti( دَردلی) باش،

    بی عقل

   خدمتكار

   نامی كه به غلامان و زنان صیغه میدهند

آدلاریمیز تاریخیمیز

توپونیمیك سؤزلوك

بیرینجی بوراخیلیش 

 نشر فیروزان

تهران صندوق پستی 1131-19615

فرهنگ اسامی جغرافیایی

 فیروز رفاهی علمداری

نوبت چاپ: چاپ اول

حروفچینی: فیروزان

سال انتشار: 1384

شمارگان:1000نسخه

گیریش

اییریمینجی عصرین باشلانغیجیندان آذربایجان دیلچیلییینین یئنی حیاتی باشلاندی. بو یئنی حیاتدا بؤیوك آددیملار آتیلیبدیر.  بو گون اییریمی بیرینجی عصرده دیلچیلیییمیز باشقا علم ساحه لرینه قووۇشاراق تزه موضولارلا مشغول اولور. بو ساحه لردن بیری تاریخدیر. او یئرده كی تاریخی سندلرین ألده اولونماسی ایمكانسیزدیر  دیل بیر یاردیمچی آچار كیمی ایرلی یه گلیر.

موعاصیر آذربایجان دیلچیلیینده عومومیتله آنوماستیك و خوصوصیله توپونیمی ساحه سینده بؤیوك تدقیقی ایشلر گؤرولوبدور. توپونیمی جغرافی آدلار حاققیندا ائله بیر علم ساحه سی ساییلیر كی، تاریخ، جغرافیا و دیلچیلییین بیرلشدییی بیر نقطه ده بو اۆچ علمدن یارارلانیر. بیر آدلی- سانلی توپونیمیست-عالیم دئییر كی، هر بیر آد جغرافیا علمی اولمادان مكانسیز، تاریخ علمی اولمادان ایزسیز  و دیلچیلیك علمی اولمادان دیلسیز بیر مؤوجود كیمیدیر. بو گون بیزیم  توپوتونیمیامیزین قارشیسیندا أن اؤنملی مسأله لردن بیری ده سویداشلاریمیزین یاشادیغی یئرلرده جغرافی آدلاری آراشدیریب اونلارین سیرینی آچماقدان عیبارتدیر.

گۆنئی آذربایجاندا اوزون ایللر آدلاریمیز یا تحریف اولونوب یا دا ائله بیر شكیلده ایضاح اولونوبلار كی، گویا بو تورپاقلاردا هئچ زامان بیزیم آتا بابالاریمیز یاشاماییبلار. آنجاق آدلاریمیزین علمی أساسدا آراشدیرماسی و اونلارین سؤزآچیمی گؤستریر كی، بیز نه اینكی بو تورپاقلارا گلمه دئییریك،بلكه بئله ایدیعا ائدنلردن داها قاباق بو أراضیلرده یاشامیشیق و یاشایاجاییق.

اینسانلار یاشادیغلاری هر بیر یئره آد قویورلار. بو آد قویما یا بیر باشا اورادا یاشایانلارین واسیطه سیله باش وئریر ، یا دا باشقالاری همین جغرافی آبیئكته آد قویورلار. بوگون بیزیم میلاددان قاباق دیلیمیزین یازیلی سندلری هله لیك اورتادا یوخدورسا ، بو او دئمك دئییل كی، او دؤورلرده بیزیم آتا-آنالاریمیز باشقا بیر دیلده دانیشارمیشلار.

تۆرك دیللری دونیادا مووجود اولان سككیزمین تانیلان دیل آراسیندا چوخ گوجلو قورولوشا و گئنیش ایمكانا مالیكدیر. بو دیلین قراماتیك ائستروكتورونون دقیقلییی اونون داها اوزون كئچمیشه سؤیكنمه سینی گؤستریر.

بو گون باشقا تۆرك دیللرینده ده توپونیمیایا بؤیوك أهمیت وئریلیر. تۆركمنلر، قازاخلار، قیرقیزلار و باشقالاری (بیزیم قایناقلارا موراجیعت ائدین) آرتیق توپونیمیك سؤزلوكلرینی حاضیرلاییبلار. آنجاق آذربایجان دیلچیلیك علمینده بو ایش تام شكیلده یئرینه یئتیریلمه یبدیر. دوزدور موختلیف توپونیمیستلر و دیلچیلر طرفیندن آدلاریمیز یوزولوب و اونون دیل قورولوشو و معناسی آشكار اولونوب ، لاكین قئید اولوندوغو كیمی بو ییغجام شكیلده و سؤزلوك بیر حالدا اولماییبدیر.

بئله بیر ایشین گؤرولمه سی حؤرمتلی علمی رهبریمین تاپیشیریغی و ایدیاسی أساسیندا یاراندی. اؤنجه پروفسور توفیق حاجی یئف بئله تكلیف ائتدی كی، بیرگه ایراندا تۆرك آدلاری حاققیندا ایش گؤرك. آنجاق مكان اوزاقلیغی و باشقا مانئعلر بو ایشی تاخیره سالدی. بونا گؤره من بئله بیر قرارا گلدیم كی، آدلاریمیزین سؤزلویونو حاضیرلاییم. بیرینجی بوراخیلیشدا آذربایجان توپونیمیاسیندا ألده اولونان ناییلیتلردن یارارلانماق و اونون یاردیمی ایله تاریخیمیزه بیر نظر سالماق ذهنیمدن كئچدی.

بو اثری اوخویاندا گؤرجكسینیز كی، بیز نقدر آدلاریمیزین معناسیندان اوزاقلاشدیریلمیشیق. آدلاریمیز یا تحریف اولونوبدور، یا یازی قایدالاری أساسیندا قئید اولونماییبلار. بیر پارا آدلاریمیز ترجمه اولونوبلار. مثلن بیز آغ سؤزو  «آق،آغ» یازی شكلینده گؤروروك. بیرپارا آدلاردا  آغ قوووشوق یازیلیر، بیر پارا آدلاردا آیری یازیلیر. قارا سؤزو «قره،قرا» كیمی قئید ائدیرلر. دئمك هئچ بیر قایدا-قانون گؤزله نیلمییر. بورادا آدلاریمیز رسمی سندلرده اولدوغو كیمی یازیلیر. آنجاق كیتابین سونوندا گؤستریجیده اونلارین دۆزگون تلفوظو لاتین ألیفبا ایله یازیلیر كی، بودا آدلارین دوغرو اوخونوشونو گؤستریر. دیرناق آراسیندا آدین یئرلشدییی منطقه قئید اولونور. 

بو ایشده أن أسكی طایفالارین ، شاهلارین آدلاریندان یارانان جغرافی آدلار و ائله جه ده همین ائتنونیم و خصوصی آدلارین تۆرك دیللری باخیمیندان ایضاحلانیب یوزومولانیر. كیتابین حجمی ایمكان دایره سینده بو آدلار یوزولور. سؤسوز كی، بورادا قئید اولونمایان آدلار سونراكی بوراخیلیشلاردا تدقیق اولوناجاقدیر.

آذربایجانین أسكی آدلاری حاققیندا أن بؤیوك ایشلردن بیری رحمتلیك غیاث الدین غیب اله یئفین علمی تدقیقاتیدیر. او، آذربایجانین ائتنیك تركیبی و اورادا ایشتیراك ائدن طایفالارین حاققیندا گئنیش تدقیقات آپاریبدیر. اونون فیكیرلری و یوزوملاریندان چوخ فایدالانمیشام. غیب اله یئف آذربایجانین نادر ائتنوقرافلاریندان بیریدیر. او، بو  ایشه بیر گیریش یازمالی ایدی. آنجاق تأسوف اولسون كی أجل اونا موهلت وئرمه دی. اوندان علاوه آكادمیك ب.بوداقوف تهراندا اولاندا اونون گؤستریشلریندن خیلی فایدالاندیم. آذربایجانین موعاصیر توپونیمیستی و حؤرمتلی اوستادیم توفیق احمدوفون تدقیقاتی بو ایشین دایاغی اولدو. من او تایدا اولان بوتون اثرلردن یارارلاناراق بئله آددیم آتماغا جسارتلندیم. بورادا باكی دؤولت اونیوئرسیتیه سینین حؤرمتلی فیلولوقلاریندان، آذربایجان علملر آكادمیاسینین جغرافیاچی،دیلچی و تاریخچیلریندن منی تشویق ائتدیكلری اۆچۆن چوخ منتدارام . ائله بونا گؤره ، من بو ایشلری اونلارا اتحاف ائدیرم.

چۇلا (اویكونیم)  Çula

ایندیكی جۇلفانین قدیم آدیدیر. توپونیم توركجه یۇل>جۇل«یول، كئچید» سؤزلریندندیر. بو گون جۇلفانین یئرلشدییی مؤوقع و تاریخی قئیدلری آدین معناسینی تصدیقله ییر. جولفانین یاخینلیغیندا یئلشن علمدار كندینین ده آدی آلئم و دار سؤزلزینین بیرلشمه سیندن عمله گلیب كی، آلئم قدیم تۆرك دیلینده چایین دایاز یئری دئمكدیر. آد چایین دایاز و كئچمكه یارارلی اولان یئری دئمكدیر.

گرگر (اویكونیم-اورونیم) Gərgər

توپونیمین آذربایجانین آلبان-آران ولایتیندكی قدیم قارقار طایفا آدینین قیسمن تحریف اولونموش  واریانتنی [1] اؤزونده عكس ائتدیردییی ائحتیمال اولونور. یاشاییش منطقه سینه ایسه بو آد واختیله همین طایفا طرفیندن سالینمیش و خارابالیغینین سون دؤورلره قدر قالماسی قئید اولونموش قارقار آدلی مسكنین آدی ایله علاقه دار وئریلمیشدیر.

هله بیزیم ائرانین بیرینجی عصرینده ائسترابون قارقار طایفاسینین آدینی چكمیش و اونلارین شیمالی قافقازدا یاشامالارینی قئید ائتمیشدی[2]. ك. تروییئر 3-نجو عصر ده آلبانیادا قارقار دۆزۆ آدلی یئرین مؤوجود اولدوغونو گؤسترمیش[3]،س. تویئرئمیان ایسه همین دۆزۆن میل دۆزۆ اولماسی فیكرینی ایرلی سۆرمۆشدۆ[4]. موعین قایناق لاردا قارقار طایفاسینین قدیمده قاراباغ دۆزۆنده ده یاشامالاری و بونونلا علاقه دار همین دۆزۆن قارقار اؤلكه سی آدلانماسی فیكری ده قئید ائدیلمیشدیر[5].ائرمنی تاریخچیسی موسا خورنی(خورناتسی)یازیركی، آلبانیادا قارقار آدلی امیرلیق واردیر[6].

اورتا عصرلرده قازاخیستاندا[7]،كئچن عصرده گۆرجۆستان و داغیستان[8]، تۆركمنیستاندا[9] و سایر یئرلرده مؤوجود اولموش قارقار آدلی توپونیملر، شوبهه سیز كی، عینی آدلی قدیم تۆرك طایفا آدی ایله باغلی یارانمیشدیر. م.ولییئف ده ایقیلابدان أوول آذربایجاندا قارقار آدلی 5 اویكونیم و بیر هیدرونیمین اولدوغونو گؤسترمیشدیر[10]. حاضیردا آذربایجاندا بو طایفا آدینین ایلكین واریانتی یالنیز منبعینی قاراباغ سیلسیله سینین شیمال-شرق یاماجلارندان آلان قدیم قارقارچای هیدرونیمینده[11] موحافیظه اولونموشدور. ائرمنیستاندا آذربایجانلیلارین سیخ یاشادیغی كندلردن بیری گرگر آدلانیر. كندین قدیم آدی قارقار اولوب، سونرالار تحریف اولوناراق گرگر فورماسینا دۆشوب

.[1] ولییئف م.، آذربایجان أهالیسی.

.[2]  ائسترابون،جغرافیای استرابو ،ترجمه صنعتی زاده، تهران،1382،ص.22-21

.[3]  تروییئر و.، قافقاز آلبانیاسینین تاریخی و مدنیتی خلاصه لری 4بیزیم ائرادان قاباغ- 7 عصره قدر، م-ل، 1959،ص.48

.[4]  3-9 نجی عصرلرده آلبانیانین ایقتیصادی و ایجتیماعی حیاتی ، مسكو،1958،ص.304

.[5]  غیب اله یف ، آذربایجانین بیر نئچه ائتنوتوپونیملرینین منشأیی حاققیندا، 1981

.[6]  خورنی موسی، ائرمنیستان تاریخی، مسكو،1893،ص.58

.[7]  بارتولد، بوتون اثرلری،4-نجو جیلد،ص.77

.[8]  پاقیرئف د.،گؤستریلن اثری،ص.59

.[9]  كوستئنكو ف.، توركمنیستان منطقه سی،ج1، سپب،1880، ص.14

.[10]  ولییئف، آذربایجان أهالیسی.ص.20

.[11] ICAL،ص.71

علمدار (اورونیم) Ələmdar

ایلك دفعه آلبان آدلاری سیراسیندا آلام كیمی قئیده آلینمیشدیر. یونان جغرافیاچیسی پئتولئمه(بطلمیوس) اؤز اثرینده آدلاندیردیغی 29 آلبان یاشاییش یئری و 5 هیدرونیمدن بیری آلام اورنیمیدیر. بو آد اورتا عصر منشألی اولام- آلبانیانی شیمال شرقینده اییوری چایینین آلازان چایینا قووشدوغو یئرده ، ایله عینیلشدیریلیر( بو گون همین آد دار دوققاز آدلانیر. بو سؤز ایكی حیصه دن دار و دوققاز«كئچید»عیبارتدیر) [1]. منبعلرده آد اولام فورماسیندا «كئچید» معناسیندا مووجوددور. بو گون گۆنئی آذربایجاندا آلام//علم فورماسیندا موحافیظه اولونان بو آد باشقا تۆرك دیللرینده olam,olom,olum« چایین درین اولمایان یئری،موقتی اۆزن كؤرپو، قایق»[2] معناسینی داشیییر. بو آد ایله زنگیلاندا یئرلشن أسكیلوم – أسكی و اولوم سؤزبیرلشمه  سیندن یارانان و «أسكی كئچید» معناسینی گؤسترن اورونیم علاقه داردیر.