عباس ائلچین

    دوچئنت دوکتور قالیبه گولتکین

     بللیدیر کی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله کئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شکیلده یا فونئتیک ترکیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره کئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاکین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییک کی، بعضاً ائله لئکسیک واحیدلر اولور کی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیک سیستئمینه بنزه‌دیله‌رک اؤز اولکی سئمانتیک معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عکس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشکیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلکه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمکله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمک اولدوقجا واجیبدیر. بئله کی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورک دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئکت شکلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئکت فورماسیندا مجبوری شکیلده تورک دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاکیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاکتی کیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیکله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شکیلده همین دیلین فونئتیک سیستئمینه بنزه‌دیله‌رک اؤز کؤکوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر. 

      قدیم تورک توپونیمییاسی‌نین قدیم دؤوردن موعاصیر دؤوروموزه قدر اولان تاریخی کئچید مرحله‌‌لرینه نظر سالساق، ایستر روسییا، ایستر آوروپا، ایسترسه ده شرق اؤلکه‌‌لری‌نین بیر چوخ بؤلگه‌‌لرینده تحریف ائدیلیب دییشدیریلن قدیم تورک منشالی توپونیملرین اوستونلوک تشکیل ائتدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. بو اؤلکه‌‌لر سیراسیندا موعاصیر ایران اراضیسینده دییشدیریلیب تحریف ائدیلن قدیم تورک منشالی جوغرافی آدلار داها چوخ اوستونلوگه مالیکدیر. موختلیف دؤورلره عایید بیر چوخ قدیم و موعاصیر قایناقلار رسمی سند کیمی فیکریمیزی تصدیق ائدیر. هله پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکیمیتی دؤوروندن بو گونه‌دک بیر چوخ تورک منشالی تاریخی جوغرافی آدلارین دییشدیریلمه‌سینه خوصوصی دیقت یئتیرن ایران دؤولتی موعین معنادا اؤز ایستگینه نایل اولسا دا تاریخی گئرچکلیکلری تام شکیلده اینکار ائده بیلمه‌ییب. بئله کی، علمی آراشدیرمالار نتیجه‌‌سینده آشکار ائدیلمیش دیل فاکتلاریندان آیدین اولور کی، بو گونه‌دک دییشدیریلمیش جوغرافی آدلارین اکثریتینی تامامیله تورک منشالی آدلار تشکیل ائدیر. 

     اون دوققوزنجو عصرین اوللرینده آذربایجان ایکی‌یه بؤلوندوکدن سونرا اونون شیمال حیصه‌سی‌نین روسییایا، جنوب حیصه‌سی‌نین ایسه ایرانین ترکیبینه قاتیلماسی تدقیقاتچیلارین بعضیلرینی چاشدیردیغیندان اونلار آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزیسی حاقیندا ساختا کونسئپسییالاردان چیخیش ائده‌رک قوزئی آذربایجاندا یاشایان اجدادلاریمیزی قافقازدیللی، جنوبدا یاشایانلاری ایسه هئچ بیر اساس اولمادان ایران‌دیللی حساب ائتمیشلر. بونونلا دا ایندیکی آذربایجان تورکلری‌نین تشکولو، مسکونلاشدیغی اراضی، دیلی، مدنیتی حاقیندا غرضلی فیکیرلر یورودولموش، تاریخی حقیقتلر گیزله‌‌دیلمیش، خالقیمیزین ایلکین مسکونلاشدیغی اراضی، ائتنیک منسوبیتی، قدیم مدنیتی حقیقی علمی تدقیقاتلاردان کناردا قالمیشدیر. قایناقلاردا دیلیمیزی و تاریخیمیزی تحریف ائتمه‌یه یؤنلدیلمیش فیکیرلر آذربایجانین اراضی باخیمیندان دا پارچالانماسینا، تاریخی سند اولان میللی جوغرافی آدلاریمیزین دییشیلمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. ایلک اؤنجه شیمالا و جنوبا بؤلونموش آذربایجان اراضیسی ایستر شیمالدا، ایسترسه ده جنوبدا بو گونه قدر پارچالانماقدا و قدیم یئر-یورد آدلاری دییشیلمکده داوام ائتدیریلمکده دیر. 

  ییرمینجی عصردن، پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکیمیتی دؤوروندن باشلایاراق  " میللی بیرلیک "  آدلی فارس شووینیست سییاستی نتیجه‌‌سینده ایراندا یاشایان بوتون غئیری-فارس خالقلار و میللتلر بوتون میللی حوقوقلاردان محروم ائدیله‌رک فارسلاشدیریلماغا یؤنلدیلمیشدیر. پهلوی رئژیمی دؤورونده بیر چوخ مسله‌‌لرله یاناشی، میللی جوغرافی آدلارین دا دییشدیریلمه‌سی جیدی بیر مسله کیمی دؤولتین قارشیسیندا دایانیردی. بو باره ده ت.ا. ایبراهیموو گئنیش معلومات وئره‌رک یازیر:  " میللی بیرلیک "  شوعاری و سییاستی ایلک واختلاردان اؤلکه‌ده فئودال پراکنده‌لیگین آرادان قالدیریلماسی و سیاسی حاکیمیتین مرکزلشدیریلمه‌سی کیمی گؤروندوکده ظاهیرن ضروری بیر تدبیر ساییلیردی. لاکین تئزلیکله بو سییاست ایران خالقلاری‌نین میللی حوقوقلارمی اینکار ائدیب، اونو تام کوبود و غدار شکیلده حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادیقدا، اؤزونون ان چیرکین ماهیتینی آچیق و آیدین بوروزه وئرمیش اولدو. اللی ایلدن آرتیق پهلوی حؤکومتی‌نین سیاسی ایستیقامتینی، شووینیست دایره‌‌لرین اساس هدف و مقصدینی تشکیل ائدن  " میللی بیرلیک "  سییاستی‌نین اصل ماهیتینی گؤسترمک اوچون بورادا او دؤورون مورتجع مطبوعاتیندان تکجه بیر ژورنالین ایلک نؤمره‌سینده باش مقاله‌‌‌نین قیسا مضمونونو نومونه کیمی وئریریک.  " بیزیم طلبیمیز و ایجتیماعی ایستگیمیز ایرانین میللی بیرلیگینی تکمیللشدیرمک و اونو قوروماقدان عیبارتدیر. میللی بیرلیگی تکمیللشدیرمک اوچون بوتون اؤلکه ده فارس دیلی عومومی دیل اولمالی، لیباس، اخلاق و س. جهتدن یئرلی فرقلر آرادان قالدیریلمالیدیر. کورد، لور، قاشقای، عرب، تورک (آزربایجانلی) و تورکمن بیر-بیریندن فرقلنمه‌مه‌‌لیدیر. موختلیف میللی لیباس گئیمه‌یه، موختلیف دیللرده دانیشماغا سون قویولمالیدیر. ایراندا دیل، عادت-عنعنه ، لیباس و س. جهتدن میللی بیرلیک یارانمایینجا ایرانین موستقیللیگی، اونون اراضی بوتؤولوگو تهلوکه قارشیسیندا قالاجاقدیر. اگر ایراندا ساکین اولان موختلیف طایفالاری واحید شکله سالماساق، یعنی بوتون اهالینی تام معنادا ایرانلاشدیرماساق (فارسلاشدیرماساق)، قارشیمیزدا قارانلیق گله‌جک دایانیر. چینگیز، تئیمور دؤورلری‌نین یادیگاری اولان جوغرافی آدلار فارس دیلینه چئوریلمه‌لی، اؤلکه ده بو مقصده خیدمت ائدن یئنی اینضیباطی اراضی بؤلگوسو آپاریلمالیدیر. حؤکومت ایداره‌لیگینده، قوشون داخیلینده و محکمه دایره‌‌لرینده یاد دیللرین و یاد سؤزلرین ایشله‌دیلمه‌سی دؤولت طرفیندن قاداغان اولونمالیدیر "  (ت.ا. ایبراهیموو. قاشقایلار. باکی، 1988، س.96). 

      توپونیمیک تدقیقاتلار نتیجه‌سینده الده ائدیلمیش فاکتلاردان آیدین اولور کی، پهلوی سولاله‌سی‌نین حیاتا کئچیردیگی بو شووینیست سییاست دیل، تاریخ، مدنیت و باشقا ساحه‌‌لرده اولدوغو کیمی گونئی آذربایجاندا یاشایان آذربایجان تورکلری‌نین دیلینده، ائلجه ده توپونیمییاسیندا دا اؤز بؤیوک تاثیرینی گؤسترمیش و گؤسترمکده دیر. توپونیمیک تدقیقاتلاردان آیدین اولور کی، شرقی آذربایجان عومومیتله، گونئی آذربایجان اراضیسینده کی  قدیم تاریخه مالیک مؤوجود توپونیملرین اکثریتی منشا اعتیباریله اساسن تورک (آزربایجان) دیلی ایله باغلیدیر. لاکین حاضیردا جنوبی آذربایجاندا تورکلرین یاشادیغی قدیم یاشاییش منطقه ، ائله‌جه ده موختلیف اوبیئکتلرین آدینی بیلدیرن توپونیملرین چوخو تاریخی پروسئسلرین نتیجه‌سی کیمی دییشیکلیگه اوغرامیش، موعین فونئتیک عوضلنمه ایله سئمانتیک معناسی تحریف ائدیلمیش، ترجومه ائدیله‌رک فارسلاشدیریلمیش و یا دیل منسوبیتینه گؤره معناسی تام آیدین اولمایان توپونیملره چئوریلمیشدیر. زامان کئچدیکجه بو جوغرافی آدلارین بعضیسی کوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولموشسا دا بیر قیسمی خالقین یادداشیندا قورونوب ساخلانمیشدیر. بو توپونیملرین آراشدیریلماسی، ترکیب کومپونئنتلری‌نین آیری-آیریلیقدا تحلیلی منشاجه اونلارین هانسی دیله مخصوص اولدوغونو آشکارا چیخارماقلا، تاریخی اینکیشاف پروسئسینده اوغرادیغی فونئتیک واریانتلارین دا برپاسینا ایمکان یارادیر. بو باخیمدان گونئی آذربایجاندا دییشدیریلمیش جوغرافی آدلاری 3 قروپدا تصنیف ائتمک اولار:

 1) فونئتیک دییشمه ایله تحریف ائدیلمیش توپونیملر؛

 2) قدیم توپونیمین یئنیسی ایله عوض اولونماسی؛

 3) ترجومه ائدیله‌رک دییشدیریلمیش توپونیملر. 

     فونئتیک دییشیکلییه اوغرامیش توپونیملرده سسین عوضلنمه‌سی نتیجه‌سینده سئمانتیک معناسی دا دییشیلیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش گونبرف، گیرینج، جیرینج، بوستان‌آباد، جامیش‌آباد، احمدآباد، دمشقیییه، ساریقیییه، اخمقیییه، کوه‌دئل، سبلان، پییام، کلانکئش، داهخارقان و باشقا بو کیمی جوغرافی آدلار تورک منشالی گونبری، گیریش، بوستاناوا، جامیشاوا، اکیناوا، گوموش‌قایا، ساری‌قایا، آخماقایا، گؤیدیل، یام، ساوالان، توفارقان توپونیملری‌نین تحریف اولونموش فورمالاریدیر. 

    حاضیردا فارس دیلینده گونبرف شکلینده ایشلنن، اصلینده ایسه سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بیزه گلیب چاتان گونبری توپونیمی احتیمال کی، واختی ایله گونبرق گونبره و یا گونبری فورمالاریندان بیرینده اولموشدور. بو توپونیمین جوغرافی مؤوقئعیی و سئمانتیک معناسی بئله بیر فیکری سؤیله‌مه‌یه ایمکان وئریر. گون و موختلیف آنلاملار ایفاده ائدن برق // بری // بره کومپونئنتلریندن بیری اساسیندا یارانمیش گونبرق // گونبری // گونبره توپونیمی‌نین سئمانتیک معناسی هر اوچ فورمادا دیلیمیزده بیر معنادا - گون توتان، گونئیده اولان، گونشلی، گونشه دوغرو اولان یئر، عومومیتله گونئی شکلینده آچیقلانیر. لاکین سؤزون سونوندا سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بو توپونیمین ایکینجی کومپونئنتی فارسلاشدیریلمیش گونبرف (برف فارس دیلینده قار دئمکدیر) شکلینه سالینمیشدیر. ایستر جوغرافی مؤوقئعیینه، ایسترسه ده سئمانتیک معناسینا گؤره گونبرف توپونیمی‌نین کومپونئنتلری آراسیندا اویغونسوزلوق اؤزونو گؤستریر. بو ایسه همین توپونیمین ایلکین واریانتی‌نین برپاسینا ایمکان یارادیر و تصدیق ائدیر کی، بو توپونیم گونبرف یوخ، گونبره // گونبرق // گونبری شکلینده اولموشدور. حاضیردا بو توپونیمین خالق آراسیندا گونه‌ور شکلینده ایشلنمه‌سی فاکتی اونون قدیم تورکجه اولدوغونو اساسلاندیریر. 

    اوسکو شهرینه یاخین مینئرال بولاغین باشلانغیجیندا یئرلشن جوغرافی مؤوقئعیینه گؤره گیریش آدلانان کندین آدی دییشدیریلیب گیرینج // جیرینج فورماسینا دوشوب. تبریزین باغمئشه محلله‌‌‌سینده گوموش‌قایا بولاغی‌نین آدی دییشدیریلیب دمشقیییه اولوب. بوستاناوا، جامیشاوا توپونیملری‌نین موعاصیر دیلیمیزده تورکجه یئر، مکان بیلدیرن ایکینجی کومپونئنتی  " آوا "  سؤزو فارسجا  " آباد "  توپوفورمانتی ایله عوضله‌نه‌رک بوستان‌آباد، جامیش‌آباد شکلینده دییشیکلیگه اوغرامیشدیر. بونلارلا یاناشی،  " آوا "  ترکیبلی داها بیر توپونیم - اکیناوا جوغرافی آدی احمدآبادلا عوض اولونموشدور. 

     اونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی، اکیناوا جوغرافی آدی‌نین پارالئلی ائکینووا فورماسیندا تورکییه‌ده ده مؤوجوددور. ا.اینانین تدقیقاتلاریندا  " آوا "  سؤزونون قدیم اوغوز طایفا باشچیلاریندان بیری‌نین آدینی بیلدیردیگی قئید اولونور:  " آلتینجی چادیرا  " آوا "  اوتوردو،اونا سول تراف کورئک کئگیمینی وئردیلر... "  (عبدولقادیر اینان.  " اورون "  و  " اولوش "  مسئله‌سی. ماقاله‌لر و اینجه‌له‌مه‌لر. آنکارا 1987، س.242). تورک دیلینده ائ-ه فونئتیک عوضلنمه‌سینی نظره آلساق گؤرریک کی، ائکینووا اکیناوا توپونیمی‌نین فونئتیک واریانتیدیر. اکیناوا تورکجه (اکین و آوا) سؤزلریندن عیبارت اکین یئری و اکینچیلیکله مشغول اولان طایفا آنلامیندا آچیقلانیر. بو سئمانتیک معنا عئینی ایله جامیشاوا و بوستاناوا توپونیملرینه ده عاییددیر. بو توپونیملر ایسه همین یئرلرده اکینچیلیک و حئیواندارلیغین اینکیشافمی گؤسترمکله یاناشی، همین یئرلرین قدیم تورک طایفالارینا مخصوص اولدوغونو موعین ائدیر. بونلارلا یاناشی، گونئی آذربایجانین قربینده آوا و قیزیناوا جوغرافی آدلاری قئیده آلینمیشدیر. 

     گونئی آذربایجاندا فارسلاشدیریلمیش ائله جوغرافی آدلار واردیر کی، فورماجا فارس دیلینده ایشلنن سؤز تاثیری باغیشلاسا دا، همین توپونیملرین سئمانتیک معناسی موعینلشدیکده معلوم اولور کی، بونلار فونئتیک عوضلنمه نتیجه‌سینده معنا دییشیکلیگینه اوغرامیش تورک منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش جوغرافی آدلاردیر. 

     فونئتیک عوضلنمه ایله سئمانتیک معناسی دییشدیریلیب تحریف ائدیلمیش بئله توپونیملر سیراسیندا آخماقایا (اخمقییه) و ساریقایا (ساریقییه) توپونیملرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیمدیر. 

  آخماقایا توپونیمی‌نین  " آخما "  کومپونئنتی  " آخ "  فعلی و  " -ما "  شکیلچیسیندن عیبارت آتریبوتیو فعلی آددیر کی، (آخما) معناسی  " یوخاریدان آشاغییا دوغرو ایستیقامتی اولان "  یعنی  " آخیجی "  دئمکدیر. بو سؤزون ایکینجی کومپونئنتی  " قایا "  سؤزو ده عئینی ایله تورک منشالی سؤز اولوب ایری، بؤیوک داش آنلامیندادیر. گؤروندویو کیمی، آخماقایا  " آشاغییا دوغرو ایستیقامتله‌نن قایا "  معناسینی بیلدیریر و بو سئمانتیک معنا همین توپونیمین جوغرافی وضعیتینه ده اویغون گلیر. 

     بللیدیر کی، رنگ بیلدیرن سؤزلر توپونیملرده آیری-آیری معنا چالارلارینا مالیکدیر. موعاصیر دیلیمیزده رنگ بیلدیرن  " ساری "  سؤزو ده جوغرافی آدلارین ترکیبینده موختلیف معنالاردا ایشله نیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلدیغیمیز ساری‌قایا توپونیمی‌نین ترکیبینده کی   " ساری "  سؤزو  " بؤیوک، گئنیش، اوجا "  آنلامیندا آچیقلانیر. 

     گؤروندویو کیمی، آخماقایا و ساری‌قایا توپونیملری‌نین هر ایکیسی تورک منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش، جوغرافی مؤوقئعیینه اویغون سئمانتیک معنا ایفاده ائدن جوغرافی آدلاردیر. لاکین تأسوفله قئید ائتمک لازیمدیر کی، ظاهیری اوخشارلیغینا گؤره هر ایکی توپونیم تحریف ائدیله‌رک اخمقیییه (اخمق // آخماق - سفئه، عاغیلسیز سؤزو اساسیندا یارانمیش آخماقخانا معناسینی وئریر) و ساریقییه (ساریق - فارسجا اوغرو سؤزوندن اولوب اوغروخانا دئمکدیر) فورماسینا سالیناراق تامامیله یئنی سئمانتیک معنا کسب ائتمیشدیر (موختصر فارسجا-روسجا-آذربایجانجا لوغت. آذرب.س‌س‌ر ائا نشریاتی، باکی، 1945، س. 183). بو شکیلده تحریف ائدیلمیش توپونیملر سیراسینا گلنکئش، گوجووار // کوجووار، کؤیدیل و بورانلی توپونیملرینی ده عایید ائتمک اولار. 

    گلنکئش توپونیمی تحریف ائدیله‌رک کلانکئش (کلان-گلن فعلی صیفت، کئش ایسه کئچ (کئچمک) فعلی‌نین دیالئکت واریانتی و چ-ش سس عوضلنمه‌سی ایله گلیب گئده‌‌‌نین کئچدیگی یئری گؤستریر)، گوجووار (گونئی آذربایجان دیالئکتلرینده کوج سؤزو توخونموش کیچیک کیلیم آنلامیندا ایشله‌نیر) کوجااباد (کوجا - هارا، آباد-یئر-مکان)، کؤیدیل کوهدئل (فارسجا کوه - داغ، دئل - اورک دئمکدیر)، بورانلی ایسه دییشدیریلیب بارانلو (فارس دیلینده باران یاغمور دئمکدیر) شکلینه سالینمیشدیر. 

    حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود توپونیملرین ترکیبینده آذربایجان دیلی‌نین قدیم سؤزلرینه تصادوف اولونور کی، بونلارین بیر قیسمی دیلیمیزده ایشلنمیر، بیر قیسمی ایسه اؤز معناسینی دییشمیش شکیلده ایشله‌نیر. بئله سؤزلردن بیری  " دوشرگه " ،  " شهر "  آنلامی ایفاده ائدن تورک منشالی قان // کان سؤزودور. ت.حاجییئو ده  " قان "  سؤزونون فونئتیک واریانتی  " کئن " این قدیم تورک دیللرینده کند، یئر، مکان آنلاملاریندا ایشلندیگینی گؤسترمیشدیر (ت.حاجییئو. آذربایجان دیلی‌نین یازییا قدرکی ایزلری حاقیندا، آف‌م، باکی، 1984، س. 30). ترکیبینده قان سؤزو ایشلنن توپونیملردن بیری ده توفارقان جوغرافی آدیدیر. بو توپونیم اولجه آذرشهر، سونرالار ایسه دئهخارقان (فارسجا دِه - کند، خار // خاردن یئمک معناسیندا آچیقلانیر) ایله عوض اولونوب. توفارقان توفار (دیوار سؤزونون دیالئکت فورماسیدیر // دیوار و قان ترکیبلریندن عیبارت (دیوارلی شهر) قدیم تورک منشالی توپونیمدیر. قان توپوفورمانت کیمی موعاصیر دؤورده ده بیر چوخ قدیم تورک منشالی توپونیملرین ترکیبینده داشلاشیب قالاراق عئینی سئمانتیک معنانی بیلدیریر. قان // کان ترکیبلی جوغرافی آدلارا افقانیستاندا (سمنقان)، ائرمنیستاندا (آغ مانقان داغ سیلسیله‌سی)، اویغورستاندا (قانسو)، شیمالی آذربایجاندا (بئیلقان)، چین قایناقلاریندا قدیم تورک اؤلکه‌سی کانقوی آدینا راست گلینسه ده، بو سؤزله باغلی یارانمیش توپونیملر داها چوخ گونئی آذربایجاندا (کولقان، بئلوکان، ازقان، آریکان، ابرغان، قولپایقان - شرقی آذربایجاندا، سوپورقان، سورکان، گیرکان // کورقان، قیزیلکان، سقرکان، کانیسسوت - قربی آذربایجاندا، کانیزقوزغون داغلاری - اورمییادا - توسرکان و س.) قئیده آلینمیشدیر. یئر، مکان بیلدیرن قان سؤزونون دیالئکت و شیوه‌‌لریمیزده عئینی آنلامدا قورونوب ساخلانماسی فاکتی ماراقلی جهت کیمی اؤزونو گؤستریر. مثلا، خفقان-خفه - هاواسیز، قارانلیق قان ایسه یئر آنلامیندا آچیقلانیر. 

      بونلارلا یاناشی، ساوالان (سوو - سو و آلان کومپونئنتلریندن یارانیب). یام (پوچت، چاپار، مرکزی)، آغ‌تؤوله و بَی‌قالا کیمی تورک منشالی جوغرافی آدلار دا تحریف ائدیله‌رک دیل منسوبیتینه گؤره معناسی آیدین اولمایان سبلان، پیام، آغتویله، پییقله فورماسینا دوشموشدور. جنوبی آذربایجاندا قدیم تورک ائتنوسلاری‌نین آدینی عکس ائتدیرن بعضی ائتنوتوپونیملر ده دییشدیریله‌رک تامامیله یئنیلری ایله عوض اولونموشدور. بئله ائتنوتوپونیملردن اولان موغان توپونیمی پارس‌آبادلا، ائ.ا. دؤورلرده قدیم تورک طایفالاری‌نین آدیندان آد آلمیش تاور داغی اوللر عئینالی // آینالی، سونرالار ایسه سورخابلا، سولدوز نغدئیله، زارباش چهاربخچله، جیغاتی چایی‌نین آدی زررین‌رودلا عوض اولونموشدور. 

     حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود فارس‌دیللی جوغرافی آدلارین اکثریتی تورک (ازربایجان) دیلیندن فارس دیلینه ترجومه ائدیله‌رک دییشدیریلمیش توپونیملردیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش بئله توپونیملر چوخلوق تشکیل ائدیر. ای.مردانوو و او.میرزیئوین یازدیغی کیمی ترجومه‌چیلییه آلوده‌لیک بعضاً ائله بیر وضعیته گتیریب چیخاریر کی، باشقا جوغرافی اوبیئکتین آدی ایتتیفاق و دونیا خریته‌‌لرینه دوشور، سونرالار بو آدین حقیقی آدی‌نین برپا ائدیلمه‌سی چتینلشیر و یا غئیری-مومکون اولور (ی.مردانوو. او.میرزیئو. جوغرافییا خریطه‌‌لرینده توپونیملرین تحریف و ترجومه اولونماسی حاقیندا. AOP حصر اولونموش ایکی علمی نظری کونفرانسین ماتئریاللاری. باکی، 1988، س.189). 

  تبریزده قوروچای اوزرینده سالینمیش قدیم تاریخه مالیک داش کؤرپو فارسلاشدیریلیب پولئسنگ، داها سونرالار ایسه پورسنگ اولوب. داش کؤرپو ایسه آرتیق کوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولوب. قزوین-رشت یولو اوزرینده یئرلشن شیرین‌سو-آب‌شیرین-سویوق‌بولاق، ماهاباد، آجی‌چای-تلخ‌رود، قیزیل‌اوزن چایی-سئفیدرود، اهرده یئرلشن گؤی‌داغ-کوه‌سبز، تبریزین دوه‌چی محلله‌سی شُتربان، اورمییادا قویون کؤرپوسو پولئ گوسفند، اوچ‌گؤزلو کؤرپو-پل‌سه‌دهنه، اورمییادا گؤل‌اوستو محلله‌سی سراستخر، اوشنویییه ده ایکی‌چای-دورود، اورمییادا آجی‌سو-تلخاب، شرقی آذربایجاندا آغ‌سو-سفیدرود، اورمییانین قوشچو انزه‌‌‌لی رایونوندا ایستی‌سو-آبگرم، توپونیملری بو کیمی ترجومه‌‌لرله فارسلاشدیریلیب. مییانا یول اوستونده یئرلشن کوسالار کندی‌نین آدی دییشدیریلیب کوسسالار فورماسینا دوشوب. هشتریده قدیمدن دمیردؤین کندی‌نین آدی سونرادان دییشدیریلیب تئیموردون فورماسینا سالینیب. دون عربجه آلچاق، لیاقتسیز، یعنی تحقیر آنلامیندا ایشله نیر کی، بو دا واختی ایله بؤیوک تورک خاقانی اولان امیر تئیمورا فارسلارین موناسیبتی کیمی آلچاق تئیمور معناسینی ایفاده ائدیر. تورکلره قارشی منفی موناسیبتلرینی ایفاده ائتمک واسیطه‌‌لریندن بیرینه چئوریلمیش جوغرافی آدلار سیراسیندا قدیم تورک طایفالاریندان بیری اوزلارین آدینی قورویوب ساخلایان تاریخی مینیللیکلرله اؤلچولن آروس کندی‌نین آدی فارسجا عوفونتلی، موردار یئر آنلامی ایفاده ائدن آبریز سؤزو ایله عوض ائدیلیب. 

     بیر سیرا جوغرافی آدلارین ترکیبینده اولان قدیم سؤزلر بعضاً همین اراضی‌نین ساکینلری اوچون آنلاشیلماز اولور. بونا گؤره ده همین توپونیم یا بوتؤولوکده، یا دا کومپونئنتلریندن بیری موعاصیر دیله اویغونلاشدیریلیر و فونئتیک فورماسی دییشدیریلیر. بئله فونئتیک دییشیکلیگه اوغرامیش توپونیمین کومپونئنتلری آیری-آیریلیقدا موستقیل معنالی سؤزلر اولسا دا، عومومی ترکیبده اونلارین معناسی بیر-بیرینه اویغون گلمیر، یعنی بو سؤزلر بیرلیکده جوغرافی آدین مضمونونو عکس ائتدیرمیر. مثلا، مرندین یاخینلیغیندا یئرلشن کوللی // کوللو Külli // Küllü کندی‌نین آدی دییشدیریلیب سونرادان کوندلج/ Kondləc اولوب. فارس دیلینده کوند - آغیر، یاواش، لج ایسه کوسمک، آجیق ائتمک آنلاملارینی وئریر. بو جوغرافی آدلارین سئمانتیک اساسی و فاکتلارین تحلیلی گؤستریر کی، همین آدلاری آلینما و غئیری-تورک منشالی حساب ائتمک اولماز. ب. بوداقووون قئید ائتدیگی کیمی، جوغرافی آدلارین دییشیلمه‌سی خالقین اؤز تاریخی کؤکلری‌نین آیری-آیری شاخه‌‌لرینی دوغراماق، اونو یاشادیغی تورپاقدان تدریجن آییرماق دئمکدیر (ب.ه. بوداقوو. آذربایجان توپونیملری تدقیقی‌نین پروبلئملری. AOP حصر اولونموش کونفرانس ماتئریاللاری. باکی، 1986، س. 101-105). 

      بو قبیل جوغرافی آدلارین یارانماسی ایران دؤولتی‌نین فارسلاشدیرما سییاستی آپارماسی ایله باغلیدیر. کؤچورمه ‌سییاستی نتیجه‌سینده باشقا میللتلرین، غئیری-تورکلرین آذربایجانا یئرلشدیریلمه‌سی ده بیر چوخ توپونیملریمیزین دییشدیریلمه‌سینه اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. بو تاثیر آذربایجانین شرق حیصه‌سینه نیسبتن، داها چوخ آذربایجانین جنوب-قربینده، خوصوصیله اورمییا طرفده اؤز عکسینی گؤستریر. شرقی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، بوراداکی بیر چوخ جوغرافی آدلار چوخ موختلیف فورمالاردا دییشدیریله‌رک فارس دیلی ایله یاناشی، باشقا آز سایلی کیچیک ائتنیک قروپلارین دا دیللرینه اویغونلاشدیریلماغا جهد ائدیلمیشدیر. لاکین بونا باخمایاراق بو ائتنیک قروپلارین دیلی‌نین لوغت ترکیبی‌نین آذربایجان تورکجه‌سی قدر زنگین اولماماسی بو توپونیملرین یالنیز قرامماتیک قورولوشوندا کیچیک دییشیکلیگله نتیجه‌لنمیش، سؤزون ایلکین سئمانتیک معناسی ایسه قورونوب ساخلانمیشدیر. قدیم سول // چول  sul // çul طایفالاری‌نین آدلارینی عکس ائتدیرن اشیک (ترگیورد)، خانیک (باردوستدا)، قصریک (زولاچاییندا) و باشقا بو کیمی سؤزلر آراسیندا یارانمیش قدیم تورک منشالی توپونیملر کوردجه اویغونلاشدیریلاراق سونونا - ایک شکیلچیسی آرتیریلماقلا دییشدیریلسه ده، قدیم تورک منشالی سؤز کیمی ایلکین سئمانتیک معناسینی قورویوب ساخلامیشدیر. 

     گؤروندویو کیمی، گونئی آذربایجانداکی جوغرافی آدلارین چوخو موعین سببلردن و بعضی دیل فاکتورلاریندان آسیلی اولاراق دییشمیش، نئوتوپونیملرله عوض اولونموشدور. بو توپونیملرین لئکسیک-سئمانتیک جهتدن آراشدیریلماسی دیلیمیزین تاریخی دورومونو اورتایا چیخارماقلا یاناشی، عئینی زاماندا خالقیمیزین میفیک، ایجتیماعی-فلسفی گؤروشلری‌نین آیدینلاشدیریلماسی دیالئکت و شیوه‌‌لریمیزین اؤیره‌نیلمه‌سی و بیر چوخ دیگر پروبلئملرین حلی اوچون بؤیوک ایمکانلار یارادیر و بئله بیر فاکتی اساسلاندیرماغا ایمکان وئریر کی، تورکلر بو اراضی‌نین ایلکین مسکونلاشان ساکینلری اولاراق اؤز تاریخینی جوغرافی آدلاردا موعین ائده‌رک گلمه طایفالاری دا آسسیمیللییاسییایا اوغراتمیشلار. 

قایناق: «قاراپاپاقلار».-2012.- نمره:6(58).-س.36-41. 

کؤچورن: عباس ائلچین